De eerste druk van De tranen der acacia’s verscheen in november 1949 bij Uitgeverij G.A. Van Oorschot, nadat in 1946 en 1947 al twaalf afleveringen van de roman als feuilleton in Criterium waren gepubliceerd. Een groot deel van de in totaal vierentwintig drukken die er tijdens Hermans’ leven van deze roman verschenen, werd door Hermans in meer of mindere mate herzien. Voorbeelden van sterk gewijzigde versies van de roman zijn de derde, vierde, twaalfde en vierentwintigste druk. Deze vierentwintigste druk van De tranen der acacia’s, verschenen in 1993, vormt het uitgangspunt voor de tekst van de editie.
De tekstgeschiedenis van De tranen der acacia’s biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.
De tekstbezorging van De tranen der acacia’s bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van De tranen der acacia’s samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.
De hier gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van De tranen der acacia’s (1949), die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de roman. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1]
Bij de sigle-aanduiding, die is gebaseerd op het maatgevende handboek voor edities Naar de letter,[2] worden vijf typen siglen onderscheiden: M voor handschriftelijke bronnen (manuscripten en typoscripten), T voor tijdschriftpublicaties, P voor drukproeven, D voor boekdrukken en Dm voor exemplaren van een druk met handschriftelijke correcties; de ontstaansvolgorde van de bronnen wordt per soort bron weergegeven via een doorlopende cijferreeks achter het sigle.
Na het sigle volgt een korte beschrijving van de bron met een globale datering. De drukvermelding bij deze beschrijving komt overeen met de drukaanduiding van Het bibliografische universum en wijkt daarom in enkele gevallen af van de drukvermelding in de bron zelf. Ook in andere opzichten volgen we de bibliografie. Boekdrukken die daarin als niet-geautoriseerd zijn beschouwd, worden in de overlevering alleen opgenomen wanneer ze van belang zijn geweest voor de tekstgeschiedenis.[3] In de overlevering is een dergelijke niet-geautoriseerde bron herkenbaar aan de toevoeging van een asterisk (*) direct na het sigle. Verborgen herdrukken worden in de overlevering opgenomen, met uitzondering van verborgen herdrukken die volgen op een niet geautoriseerde druk; ze zijn herkenbaar aan vierkante teksthaken rondom het sigle.[4] Exemplaren van een druk met handschriftelijke correcties worden in deze bronbeschrijvingen onderscheiden in correctie-exemparen en kopijexemplaren; de laatste aanduiding is gereserveerd voor die bronnen waarvan op grond van fysieke kenmerken aantoonbaar kan worden vastgesteld dat ze gediend hebben als kopij voor een nieuwe druk. Correctie- en kopijexemplaren worden in de overlevering niet altijd voorzien van een datering, omdat in de praktijk vaak niet is vast te stellen wanneer Hermans zijn wijzigingen in dergelijke exemplaren aanbracht.
Alle niet-openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering via een popup-scherm kan worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren. Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, een datering (voor drukproeven, kopij e.d.),[5] een aanduiding van de omvang van de bron en verwijzingen naar de plaats van herkomst met een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het Hermans-archief is een representatieve afbeelding toegevoegd.
[1] Frans A. Janssen, Sonja van Stek (red.), Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans. Bibliografie van de afzonderlijk verschenen werken. Amsterdam 2000, en Rob Delvigne, Frans A. Janssen (red.), Schrijven is verbluffen. Bibliografie van de verspreide publicaties van Willem Frederik Hermans. Amsterdam 1996. Van beide bibliografieën staan uitgebreide en herziene versies op www.willemfrederikhermans.nl. Nieuwe aanvullingen of correcties op grond van het onderzoek voor de Volledige Werken worden, na publicatie van het betreffende deel, per titel verwerkt in de digitale versies van de bibliografieën.
[2] Marita Mathijsen, Naar de letter. Handboek editiewetenschap. Den Haag 2003 (Derde, ongewijzigde oplaag).
[3] Dit geldt bijvoorbeeld voor de vierde druk van De tranen der acacia’s (JS 30), waarvan Hermans een exemplaar gebruikte als kopijexemplaar voor de twaalfde druk uit 1971 (JS 38).
[4] Onder ‘verborgen herdrukken’ verstaan Janssen en Van Stek herdrukken die zich op geen enkele manier onderscheiden van de voorafgaande druk en waarvan het bestaan ‘alleen op grond van externe gegevens aangetoond kan worden’. In: Janssen, Van Stek, Het bibliografische universum, p.11.
[5] Indien meer informatie beschikbaar is met betrekking tot de datering van correctie- en kopijexemplaren, dan wordt deze verwerkt in de beschrijving van de bron die volgt op de bibliografische typering.
verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het Hermans archief
M1
Manuscriptvel met opzet voor de roman
1947?
Collectie Wim van der Beek
Van De tranen der acacia’s is een tweezijdig beschreven blocnotevelletje overgeleverd met schematische aantekeningen die geen doorlopend geheel vormen: de formuleringen op de dichtbeschreven voorzijde van het velletje hebben betrekking op de grote lijn van de roman, de achterkant bevat enkele losse opmerkingen en aanvullingen bij de schematische opzet. Het schema, geschreven in inkt met aanvullingen, doorhalingen en correcties in inkt en potlood, is waarschijnlijk op verschillende momenten door Hermans bewerkt.
De schematische opzet heeft geen betrekking op de roman als geheel. Het begin van het schema, met op de voorzijde onder andere de zin ‘Gaat met Andrea naar clandestien concert.’ en een nadere uitwerking daarbij op de achterkant (‘Clandestien concert wordt een Divertimento’), lijkt voor een deel betrekking te hebben op het ‘negende hoofdstuk’ dat voorafgaand aan de achtste voorpublicatie in Criterium (T8) wel werd samengevat maar waarvan onduidelijk is in hoeverre het ooit daadwerkelijk is geschreven.[1] De voorzijde van het aantekeningenblaadje geeft hierna in grote lijnen, beginnend met de terugkeer van Oskar naar Amsterdam (in T8 ‘Hoofdstuk tien: Welkom thuis’, in de roman het achtste hoofdstuk), het verdere verloop aan van de resterende tijdschriftpublicaties en de boekversie van de roman.
De meeste aandacht gaat uit naar verhaalelementen die uiteindelijk een plek zullen krijgen in de hoofdstukken tien tot en met dertien van de roman, zoals Arthurs aanwezigheid bij het ‘gevecht op de Dam’, zijn achtervolging van zijn grootmoeder met een pook, de moord op Ernst, waarbij het schema ook vermeldt: ‘Ze gooien Ernst in het water’ en Arthurs ontmoeting met ‘Speeman in uniform’. Anders dan het schema aangeeft (‘Hij vermoordt Ernst met op per ongeluk en grootmoe met opzet.’) blijft de grootmoeder in de roman uiteindelijk in leven; ook in andere opzichten volgde Hermans het schema niet consequent.
Het tweede, Brusselse deel van de roman wordt op de voorzijde van het schema in enkele staccatozinnen afgedaan: ‘Lift naar Brussel. Aankomst bij z’n vader. De Tranen der Acacia’s.’ (Hermans vermeldt expliciet de verklaring van de titel) en eindigt met de zin ‘Geplunderd naar vader’.
Een aantal van de losse opmerkingen op de achterzijde van het schema, waaronder de plastische zinnen ‘Opoe in Brussel zit op stilletje aan tafel. Soms hoort men blub, blub. Dan zegt kleinzoon: Daar gaan de peertjes.’ vond een plaats in de hoofdstukken acht tot en met veertien van de roman. Enkele passages bleven onverwerkt. [2]
P1
Drukproef voor de eerste druk van De tranen der acacia’s
Omvang: [ 1-428 ]
± Juni 1949
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) De tranen der acacia’s [I]
De eerste drukproef voor De tranen der acacia’s, die Hermans waarschijnlijk in de loop van juni 1949 ontving,[3] bestaat uit zevenentwintig, gedeeltelijk ongenummerde katernen en is in zijn geheel overgeleverd. Op de Franse titelpagina noteerde Hermans zijn naam en adres; copyrightvermelding en motto ontbreken. Hoewel de bij deze proef bewaarde envelop aanduidt dat het om een ‘ongecorrigeerde proef’ gaat, bevat de proef wel enkele correcties. De meest opvallende wijziging is de invoeging van een nieuwe alinea in het twintigste hoofdstuk, via een ingevoegd stukje typoscript (doorslag).
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
P2
Drukproef voor de eerste druk van De tranen der acacia’s
Omvang: [ 1-48 en 49-428 ]
± Juni 19490
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) De tranen der acacia’s [II] en [III]
In deze tweede, complete set van de eerste drukproef, die in twee delen is overgeleverd, bracht Hermans talrijke correcties aan, meestal in donkerblauwe vulpeninkt en een enkele maal in potlood.
Het eerste deel van de proef bestaat uit de eerste drie katernen van de roman (de pagina’s 1 tot en met 48) en heeft op de Franse titelpagina in het handschrift van Hermans de vermelding ‘gecorrigeerde proef’; op de versozijde voegde hij de copyrightvermelding voor de eerste druk toe. In dit deel van de proef bracht Hermans naast veranderingen in spelling en interpunctie wijzigingen aan in de onderverdeling van de tekst in alinea’s en witregels; daarnaast zijn er een aantal (kleine) inhoudelijke en stilistische varianten. Ook moest Hermans, overigens vooral in het tweede deel van de proef, veel zetfouten en drukfouten corrigeren, die uiteenliepen van beschadigde letters, verkeerd geplaatste regels tot het ontbreken van (delen van) zinnen en omgewisselde pagina’s (186 tot en met 188).[4]
Inhoudelijke wijzigingen zijn er in het tweede deel van deze proef volop. Enkele voorbeelden daarvan zijn het weer invoegen, met enkele varianten, van een passage uit de eerdere tijdschriftpublicatie in Criterium in het derde hoofdstuk, die bewust of onbewust was weggelaten bij het vervaardigen van de kopij. Aan het eind van hoofdstuk vijf voegt Hermans een witregel met een nieuwe, afsluitende alinea, toe. In het voorlaatste hoofdstuk van de roman is, net als in de eerste set van de proef (P1), een stukje typoscript ingeplakt, dat ditmaal enige handschriftelijke verbeteringen heeft.
In dit tweede deel van de proef benadrukte Hermans ook het karakteristieke taalgebruik van Andrea (‘Goed… hoe gaat het met ú?’ wordt vervangen door: ‘Goeoeoed… hoegaat met ù?’) en corrigeerde hij een aantal slordigheden in de Franstalige passages. Een laatste voorbeeld betreft het herhaaldelijk aanpassen van straatnamen in de hoofdstukken 18, 19 en 21: ‘Regentschapsstraat’ wordt ‘Regentiestraat’, ‘Carmelitessenstraat’ ‘Karmelietenstraat’ en ‘Lommerdstraat’ ‘Lombardstraat’; Franstalige benamingen als ‘Boulevard de la Toison d’Or’ en ‘Rue des Fidèles’ worden vervangen door respectievelijk ‘Guldenvlieslaan’ en ‘Balansstraat’.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
P3
Drukproef voor de eerste druk van De tranen der acacia’s
Omvang: [ 417-428 ]
± Juni 1949
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) De tranen der acacia’s [IV] Van het laatste katern van de eerste drukproef (pagina’s 417 tot en met 428) bevindt zich nog een extra set in het Hermans-archief. Ook dit fragment heeft correcties (in blauwe inkt en in potlood) van Hermans, die maar gedeeltelijk overeenkomen met de in de andere gecorrigeerde proef (P2) aangebrachte wijzigingen. De correcties betreffen zetfouten en kleine, meest stilistische herzieningen. De verbeteringen in dit fragment van de proef zijn niet verwerkt in de revisieproef (P4); het fragment speelde in een later moment wel een rol bij het herzien van de revisieproeven, omdat een aantal van de correcties verwerkt is in de eerste druk van De tranen der acacia’s.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
P4
Drukproef (revisie) voor de eerste druk van De tranen der acacia’s
Omvang: [ 1-320 en 321-428 ]
Zomer 1949 (na juni)
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) De tranen der acacia’s [V] en [VI]
De revisieproef die volgde op de bewaard gebleven eerste proef bevindt zich ook, wederom in twee delen en op verschillende plaatsen, in het Hermans-archief. Het eerste deel, waarbij Hermans op de Franse titelpagina schreef ‘Revisie ongecorr.’, telt 320 pagina’s, verdeeld over twintig katernen; het tweede deel van de proef (pagina’s 321 tot en met 428) heeft acht katernen. Alle correcties uit de eerste gecorrigeerde proef (P2) zijn in deze revisieproef verwerkt, hoewel niet alle correcties even zorgvuldig doorgevoerd werden. Bovendien ontstonden er nieuwe fouten: de pagina’s 73 tot en met 76 bijvoorbeeld zijn in deze proef in de verkeerde volgorde gezet. Hermans voegde in deze revisieproef één kleine variant in het eerste hoofdstuk toe: ‘over een stoel’ werd ‘aan de kapstok’. De herziening is verwerkt in de eerste druk van De tranen der acacia’s; ook de meeste onzorgvuldigheden die bij de revisie waren ontstaan werden in een later stadium weer hersteld.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
P5
Drukproef (revisie) voor de eerste druk van De tranen der acacia’s
Omvang: [ 3-14 en 1-2, 15-16 ]
Zomer 1949 (na juni)
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) De tranen der acacia’s [VII] en [VIII]
Van de gecorrigeerde revisieproef is in het Hermans-archief alleen het eerste katern teruggevonden; het buitenste vel daarvan (pagina’s 1-2 en 15-16) bevindt zich op een andere plaats dan de rest van het katern (pagina’s 3 tot en met 14), maar vormt daarmee wel een geheel, wat onder andere blijkt uit aanwezige potloodaantekeningen (mogelijk van de zetter) en de op alle pagina’s door de zetter aangebrachte inkepingen. Het eerste vel bevat geen correcties, wel is er ruimte gereserveerd voor het motto, dat dus pas in een laat stadium aan de tekst is toegevoegd. De overige pagina’s bevatten, in donkerblauwe vulpeninkt, enkele correcties van opmaak- en zetfouten; Hermans haalde daarnaast incidenteel aan- en afhalingen rondom gedachteweergaven weg.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
D1m1
Kopijexemplaar van de eerste druk voor de tweede druk van De tranen der acacia’s
Omvang: 428 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) De tranen der acacia’s [IX]
Een uit elkaar gehaald exemplaar van de eerste druk diende als kopij voor de tweede druk van De tranen der acacia’s en bevat correcties in verschillende schrijfstoffen afkomstig van Hermans (wijzigingen in blauwe vulpeninkt en gedeeltelijk in potlood) en derden. Waarschijnlijk gaat het hier om een door een redacteur of corrector voorgecorrigeerd exemplaar, waarin Hermans vervolgens zijn verbeteringen aanbracht: bij een aantal onduidelijke of ongelukkig geformuleerde passages staan vraagtekens in de marge, waar Hermans bij zijn correctie op reageerde, hoewel hij sommige fragmenten (waaronder een vraagteken bij ‘witte schimmels’ in het negentiende hoofdstuk) ongemoeid liet.
In het kopijexemplaar wordt vooral een groot aantal zet- en drukfouten uit de eerste druk verbeterd. Een illustratief voorbeeld daarvan is te vinden in het achttiende hoofdstuk, waar de door een weggevallen regel corrupte formulering ‘Zo kwamen zij zonder iets te zeggen weer op een der boulevards die het eigenlijke Brussel omringen in de kwamen alweer aanrijden. De Amerikaanse soldaten slenterhadden staan kijken, groepeerden zich tot massa’s […]’ wordt aangepast tot ‘Zo kwamen zij zonder iets te zeggen weer op een der boulevards die het eigenlijke Brussel omringen in de vorm van een strijkijzer. De rijen mensen die naar de parade hadden staan kijken, groepeerden zich tot massa’s […]’. De overige herzieningen betreffen vooral moderniseringen in de spelling, waarbij onder andere de in de eerste druk nog aanwezige naamvals-n wordt geschrapt; ook vinden er wijzigingen plaats in het aaneenschrijven van samengestelde werkwoorden.
Enkele veranderingen die zijn doorgevoerd in de tweede druk moeten zijn aangebracht nadat Hermans de tekst had herzien. Een opvallend voorbeeld daarvan, waar Hermans in een latere brief aan Van Oorschot nog eens de aandacht op zou vestigen, is een hoogstwaarschijnlijk door de zetter doorgevoerde correctie in het laatste hoofdstuk, waar de eerste vermelding van ‘Rue de l’Hypnodrome’ in overeenstemming gebracht wordt met het in de erna volgende zin gebruikte ‘Rue de l’Hyppodrome’.[5]
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
D2m2
Kopijexemplaar van de tweede druk voor de derde druk van De tranen der acacia’s
Omvang: 364 pagina’s
Letterkundig Museum
H 544 D.1
Drie jaar na het verschijnen van de eerste druk van De tranen der acacia’s concentreerde Hermans zich bij het corrigeren van de roman voor de derde druk vooral op het stilistisch en in mindere mate inhoudelijk actualiseren van de roman. Het als losgehaald exemplaar van de tweede druk overgeleverde kopijexemplaar bevat honderden correcties in verschillende schrijfstoffen die erop gericht zijn om verouderd taalgebruik, vaak op woordniveau tegen te gaan: zo worden woorden als ‘der’, ‘doch’, ‘reeds’, ‘alreeds’, ‘stellig’, ‘daar’, ‘neen’ en ‘wellicht’ vervangen door hun modernere equivalenten ‘van de’, ‘maar’, ‘al’, ‘toch al’, ‘natuurlijk’, ‘omdat’, ‘nee’ en ‘misschien’; er wordt geschrapt in het gebruik van ‘slechts’ en een werkwoordsvorm als ‘gevioleerd’ wordt ‘verkracht’.
Meer inhoudelijke veranderingen zijn onder andere te vinden in het achtste en het elfde hoofdstuk, waar historische gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog uitvoeriger dan voorheen worden beschreven: Hermans voegde bijvoorbeeld aan zijn beschrijving van het bombardement op de Euterpestraat, aan het begin van het achtste hoofdstuk, de volgende toelichtende zinnen toe: ‘Zomaar op een zondagmiddag was er een vliegtuig gekomen en had die bommen gegooid. Men had Oskar verteld dat de papieren van de Duitsers nog uren later over de hele stad door de lucht dwarrelden. Ze hadden hals over kop een ander gebouw moeten zoeken.’ Ook bij het ‘wittebrood uit Zweden’, dat in het elfde hoofdstuk ter sprake komt, vermeldde Hermans in het kopijexemplaar dat het was ‘gezonden door het Rode Kruis’.
Een andere opvallende inhoudelijke wijziging betreft het weer invoegen van een passage, in het vierde hoofdstuk, uit de tijdschriftpublicatie in Criterium, die in de eerste twee drukken ontbrak. Overigens had Hermans aanvankelijk meer ingrijpende wijzigingen op het oog: hij schrapte een passage van bijna vier pagina’s in het vierde hoofdstuk (pagina’s 68-71 van de tweede druk), maar kwam daar later weer op terug: ‘vervalt niet!’.
Ten slotte verbeterde Hermans ook in dit kopijexemplaar weer enkele fouten (onder andere in het motto), bracht hij wijzigingen aan in interpunctie (kommagebruik, toevoegen van vraag- en uitroeptekens) en voegde hij op enkele plaatsen in de tekst witregels toe.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
D3m3
Correctie-exemplaar van de derde druk van De tranen der acacia’s
Omvang: 372 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/De tranen der acacia’s [1]
In 1960 werkte Hermans langere tijd aan het corrigeren van De tranen der acacia’s, dat hij voor de vierde druk ingrijpend wilde herzien.[6] Hij gebruikte daarvoor een correctie-exemplaar van de derde druk, waarin op de versozijde van de Franse titelpagina de drukaanduiding ‘derde, herziene druk’ door Hermans werd verbeterd naar ‘vierde, herziene druk’. De correcties in verschillende schrijfstoffen (waaronder potlood, blauwe vulpeninkt en blauwe, zwarte en rode balpen, die gebruikt is voor het markeren van alinea’s) maken duidelijk dat de tekst op uiteenlopende momenten is herzien; op enkele plaatsen in de tekst is een stukje typoscript (doorslag) ingeplakt.
Met deze intensieve bewerking heeft Hermans de roman in de eerste plaats willen aanpassen aan de nieuwe spelling, conform de Woordenlijst van 1954;[7] in dit correctie-exemplaar verving hij bijvoorbeeld de ‘ph’ in woorden als ‘philosophische’, ‘cellophaan’ en ‘saxophoon’; een vergelijkbare correctie is de vervanging van ‘c’ door ‘k’ in woorden als ‘costuum’, ‘Damocles’, ‘practischer’ en ‘electrische’; ‘circus’ wordt ‘cirkus’ en ‘classistische’ wordt ‘klassisistische’. Ook woorden als ‘frequent’, ‘delinquent’ en ‘quintessens’ moderniseerde Hermans tot ‘frekwent’, ‘delinkwent’ en ‘kwintessens’. Hij verwijderde bovendien accenten bij aan het Frans ontleende woorden als ‘étage’ en ‘contrôle’ en schrapte het hoofdlettergebruik bij ‘God’ en bij dag- en maandaanduidingen. Net als in het eerdere kopijexemplaar D2m2 veranderde Hermans ‘neen’ en ‘der’ af en toe naar ‘nee’ en ‘van de’. Passages waarin het onbepaalde voornaamwoord ‘men’ voorkwam werkte hij herhaaldelijk om.
Naast deze duidelijke tendens tot modernisering zijn er in dit correctie-exemplaar talloze inhoudelijke en stilistische wijzigingen, die uiteenlopen van detailverbeteringen tot grotere veranderingen.[8] Hermans brengt ook herzieningen aan in de onderverdeling van de tekst in witregels en alinea’s, in de interpunctie en in de opmaak van de tekst (cursiveringen). Ten slotte herstelt hij zetfouten en enkele grammaticale foutjes.
De wijzigingen worden uiteindelijk niet doorgevoerd in de vierde druk van De tranen der acacia’s die Van Oorschot tegen de zin van Hermans in 1961 in de ‘Witte Olifant’-reeks op de markt bracht.[9] De slechte relatie met zijn uitgever blijkt ook uit het rekensommetje achterin dit correctie-exemplaar, waar Hermans bij een omcirkeld eindbedrag van 425 gulden schreef: ‘wil v. Oorschot mij door de neus boren’.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
D4m4
Kopijexemplaar van de vierde druk voor de twaalfde druk van De tranen der acacia’s
Omvang: 370 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) De tranen der acacia’s [X]
In het compleet overgeleverde kopijexemplaar van de vierde druk uit 1961 voor de twaalfde druk uit 1971 heeft Hermans de herzieningen uit het correctie-exemplaar van de derde druk nauwgezet overgenomen, hoewel er op woordniveau wel verschillen tussen de beide exemplaren zijn. Ook in dit kopijexemplaar corrigeerde Hermans in verschillende soorten inkt, waarschijnlijk op verschillende momenten; naast de correcties in blauwe vulpeninkt en zwarte, rode en blauwe balpen bevat het kopijexemplaar ingeplakte passages in typoscript die ook voorkomen in D3m3.
Omdat veel van de wijzigingen uit het eerdere correctie-exemplaar in een en dezelfde schrijfstof zijn overgenomen in het kopijexemplaar lijkt het erop dat het kopijexemplaar in een betrekkelijk korte periode is vervaardigd. Wellicht bracht Hermans de wijzigingen aan in het exemplaar van de vierde druk dat hem op 15 juni 1971 door de uitgever was toegestuurd, waarna hij het op 24 juli weer naar de uitgeverij zond.[10]
De moderniseringstendens is in het kopijexemplaar onverkort aanwezig. Wel lijkt het alsof Hermans iets terughoudender is geworden in de herziening van de spelling: schrijfwijzen als ‘frekwent’ en ‘klassicistische’ bijvoorbeeld worden niet in het kopijexemplaar overgenomen.
In lijn met de taalkundige modernisering van de roman voegt Hermans inhoudelijk meer informatie toe bij passages die betrekking hebben op de Tweede Wereldoorlog, zoals hij dat eerder ook al deed in het kopijexemplaar van de tweede druk (D2m2). Een voorbeeld van een dergelijke toelichting is de toevoeging in hoofdstuk vier van het zinnetje ‘Hoe zeldzaam was petroleum niet in oorlogstijd’; in hoofdstuk acht wordt meer uitleg gegeven over Ukraïnia-sigaretten, ‘een select merk dat alleen gedistribueerd werd aan de dappere jongens die in Duitse dienst tactische terugtochten uitvoerden aan het Oostfront’ en in hoofdstuk tien komt een extra mededeling over de in de Amsterdamse Zuiderkerk bijeengebrachte doden, ‘die bij gebrek aan vervoer voorlopig niet begraven werden’. Opvallend is verder dat Hermans, bijvoorbeeld in het vijfde hoofdstuk, in eerdere drukken nog verwijderde zinnen uit de voorpublicatie in Criterium in licht gewijzigde vorm een plaats gaf in de twaalfde druk van de roman.
Enkele andere voorbeelden van inhoudelijke veranderingen die zowel in het correctie-exemplaar als in het latere kopijexemplaar voorkomen lijken het doel te hebben de machteloosheid van de personages ten opzichte van de gebeurtenissen in de hen omringende wereld nog sterker aan te geven. Zo wordt in het eerste hoofdstuk herhaaldelijk het onmachtig handelen van Oskar becommentarieerd via toegevoegde zinnetjes als ‘De papieren in dit sigarenkistje hadden niet de geringste waarde. De twee andere copieën had hij nodig!’ en ‘De man die zonder kaartje het station is uitgelopen. De man die twee identiteiten heeft’. Een aanzienlijke toevoeging in het voorlaatste hoofdstuk, waar Arthur tegenover Andrea probeert het handelen van Oskar, Ernst en Carola, de voor hem ‘totaal onbegrijpelijke zaak’, te reconstrueren, valt binnen diezelfde context te lezen.[11]
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
P6
Drukproef voor de twaalfde druk van De tranen der acacia’s
Omvang: [ 1-384 ]
17 september – 4 oktober 1971
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) De tranen der acacia’s [XI]
Van de drukproef voor de twaalfde druk bevinden zich twee in losse katernen overgeleverde sets in het Hermans-archief. De eerste proef werd door de uitgever voorgecorrigeerd[12] en daarna tegelijkertijd met de revisieproeven, voorzien van datumstempels, aan Hermans geretourneerd. De door de uitgeverij uitgevoerde correcties bestaan vooral uit de verbetering van zet- en drukfouten; in een enkel geval zijn nog wijzigingen aangebracht in de spelling (‘gramofoon’ wordt ‘grammofoon’, ‘étalages’ wordt ‘etalages’).
Enkele details vallen op. De volgorde van twee aan het einde van het derde hoofdstuk toegevoegde zinnen is omgedraaid ten opzichte van de kopij. In het zesde hoofdstuk verbeterde de redacteur ‘soecialisten’ naar ‘socialisten’, waar dat ‘specialisten’ had moeten zijn.[13] Het verschil in schrijfwijze bij ‘Rue de l’Hypnodrome’ en ‘Rue de l’Hyppodrome’ in het afsluitende hoofdstuk wordt teniet gedaan: de redacteur verbeterde ‘l’Hyppodrome’ naar ‘l’Hypnodrome’. Naast de correcties in rode inkt van de redacteur zijn er enkele kleine inhoudelijke correcties in zwarte inkt die Hermans bij het doornemen van de eerste proef aanbracht.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
P7
Drukproef (revisie) voor de twaalfde druk van De tranen der acacia’s
Omvang: [ 1-384 ]
30 september – 11 oktober 1971
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) De tranen der acacia’s [XII]
De revisieproeven voor de twaalfde druk werden in drie delen naar Hermans verstuurd.[14] De revisieproef heeft geen verbeteringen, uitgezonderd enkele correcties van zetfouten en de verbetering in de schrijfwijze van een straatnaam in katern 23. Hermans corrigeerde waarschijnlijk een tweede, niet overgeleverde set van de revisieproef. Daarin herzag hij in ieder geval de correctie van de redacteur naar ‘Hypnodrome’ in het afsluitende hoofdstuk, want de twaalfde druk heeft na elkaar de door Hermans bedoelde schrijfwijzen ‘Hypnodrome’ en ‘Hyppodrome’.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
D8m5
Correctie-exemplaar van de vijftiende druk van De tranen der acacia’s
Omvang: 384 pagina’s
Archief Uitgeverij Van Oorschot
Dit correctie-exemplaar uit het archief van Uitgeverij Van Oorschot bevat een, niet door Hermans opgesteld, handgeschreven erratavelletje met enkele correcties voor de zestiende druk van De tranen der acacia’s. Het lijstje met verbeteringen komt grotendeels overeen met de voorstellen tot correctie die de uitgever al per brief aan Hermans deed.[15] Het correctie-exemplaar bevat enkele kleine aanvullende wijzigingen van Hermans.
D9m6
Correctie-exemplaar van de zestiende druk van De tranen der acacia’s
Omvang: 384 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/De tranen der acacia’s [4]
Het correctie-exemplaar, met aan de binnenzijde van het omslag de signatuur van Hermans en ‘25 nov.’79’, de datum waarop hij het boek vermoedelijk ontving, heeft op de Franse titelpagina verwijzingen naar drie correcties; in het boek zelf zijn er nog wat meer te vinden. Hermans verbeterde enkele fouten in aan- en afhalingen, voegde soms een komma na een bijzin toe, corrigeerde een aantal slordigheden en wijzigde incidenteel de spelling of schrijfwijze: in het veertiende hoofdstuk veranderde hij ‘geyser’ in ‘geiser’ en in hoofdstuk achttien paste hij ‘generaal de Gaulle’ aan tot ‘generaal De Gaulle’.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
D9m7
Correctie-exemplaar van de zestiende druk van De tranen der acacia’s
Omvang: 384 pagina’s
Archief Uitgeverij Van Oorschot
Op 15 mei 1981 ontving Hermans een brief van Uitgeverij Van Oorschot waarin hem werd gevraagd of er, met het oog op een nieuwe herdruk van De tranen der acacia’s, ‘behalve de drukvermelding, nog andere correcties moeten worden aangebracht’. Hermans antwoordde per brief van 18 mei; bij zijn brief sloot hij een door een lezer opgesteld ‘lijstje met fouten’ in, die ook ‘door een beroepscorrector kunnen worden gevonden’.[16]
De lezerscorrecties zijn verwerkt in het correctie-exemplaar: de Franse titelpagina verwijst naar achtendertig, steeds kleine, correcties. Hoewel er enkele zetfouten worden verbeterd en typografische inconsequenties worden weggewerkt, gaat het meestal om modernisering van de spelling: ‘aetherwinden’ wordt ‘etherwinden’, ‘logarithmen’ wordt ‘logaritmen’, ‘rhythmische’ wordt ‘ritmische’, ‘geyser’ wordt ‘geiser’, ‘cardinale’ wordt ‘kardinale’, ‘balcon’ wordt ‘balkon’, ‘bureaux’ verandert in ‘bureaus’, ‘anecdote’ in ‘anekdote’, ‘practische’ in ‘praktische’, ‘slotaccoord’ wordt ‘slotakkoord’ et cetera. In het vierde hoofdstuk van de roman wordt twee keer een genitief-apostrof bij een eigennaam verwijderd. Enkele van de doorgevoerde correcties zijn opmerkelijk, omdat ze ingaan tegen de voorkeuren van Hermans, zoals hij die ook in de brief van 18 mei nog eens expliciet verwoordt.[17] Alle correcties zijn verwerkt in de zeventiende druk van De tranen der acacia’s.
D10m8
Correctie-exemplaar van de zeventiende druk van De tranen der acacia’s
Omvang: 384 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/De tranen der acacia’s [5]
In dit correctie-exemplaar van de zeventiende druk bevinden zich twee lijsten met correcties door derden. Het eerste getypte vel is een met ‘A. Ketting 7/11/1979’ ondertekende lijst, die Hermans toevoegde bij zijn brief aan Uitgeverij Van Oorschot van 18 mei 1981; deze correcties werden verwerkt in de zeventiende druk. De tweede lijst is een doorslag met ‘39 verbeteringen’, die Hermans overnam op de Franse titelpagina van dit correctie-exemplaar. Waarschijnlijk gaat het hier om correcties die Hermans ontving van Paul Slomp;[18] de meeste correcties betreffen wijzigingen in interpunctie en verbeteringen in het gebruik van aan- en afhalingen.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
D10m9
Correctie-exemplaar van de zeventiende druk van De tranen der acacia’s
Omvang: 384 pagina’s
Archief Uitgeverij Van Oorschot
Nadat de uitgever Hermans op 20 juni 1983 had gevraagd of er nog correcties nodig waren, stuurde Hermans een verbeterd exemplaar van de zeventiende druk, ‘waarin een aandachtige lezer nog 39 drukfouten wist aan te wijzen’ naar de uitgeverij.[19] De correcties in dit exemplaar komen nagenoeg overeen met die van het eerdere correctie-exemplaar.
D12m10
Correctie-exemplaar van de negentiende druk van De tranen der acacia’s
Omvang: 384 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/De tranen der acacia’s [6]
Het correctie-exemplaar van de negentiende druk, gekaft in groen-goud cadeaupapier met op de rug een stickertje ‘correctie-ex. voor 20e druk’,[20] kent zeer veel correcties in verschillende schrijfstoffen: de correcties en wijzigingsvoorstellen in groene, rode en blauwe inkt, voor het merendeel betrekking hebbend op de onderverdeling van de tekst in alinea’s, zijn afkomstig van de uitgever.[21] De uitgever deed ook een aanzienlijk aantal andere suggesties tot verbetering: zo stelde hij op enkele plaatsen in de tekst voor om afkortingen in de directe rede te vervolledigen en aan- en afhalingen rondom gedachteweergaven te laten vervallen. Hij wees bovendien op enkele op het eerste gezicht vreemde cursiveringen in de negentiende druk. Andere aanpassingen betreffen de modernisering van de nog steeds regelmatig voorkomende schrijfwijze ‘neen’ naar ‘nee’, de herschrijving van ‘Dalilah’ tot ‘Delilah’ en een paar verbeteringen in Engelstalige fragmenten. In het derde hoofdstuk verving Van Oorschot het opschrift van het bordje ‘Verboden voor motorvoertuigen’, in lijn met de eerdere vermelding daarvan in hetzelfde hoofdstuk, door ‘Verboden voor motorrijtuigen’. Hermans maakte, ter voorbereiding op het vervaardigen van zijn eigen correctie-exemplaar (D12m11), in dit correctie-exemplaar al potloodaantekeningen, onder andere bij de voorgestelde alinea-indeling. In het vijfde hoofdstuk plakte hij een stukje typoscript in, een gedachteweergave van Arthur naar aanleiding van het ‘collectief de toekomst voorspellen’ van zijn grootmoeder. Deze passage, veertien regels in druk, kwam al voor in de tijdschriftpublicatie, maar ontbrak tot op dat moment in de boekdrukken van De tranen der acacia’s.[22]
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
D12m11
Correctie-exemplaar van de negentiende druk van De tranen der acacia’s
Omvang: 384 pagina’s
Archief Uitgeverij Van Oorschot
In dit correctie-exemplaar, dat Hermans op 12 maart 1986 naar de uitgeverij verstuurde,[23] bracht hij, met behulp van de aantekeningen van Van Oorschot in het voorafgaande correctie-exemplaar, nauwgezet alle alineaovergangen en witregels in kaart. Daarbij treedt ten opzichte van de onderverdeling van de tekst in de voorafgaande drukken een groot aantal wijzigingen op.
Hermans volgde ook een aantal correctievoorstellen die de uitgever hem in D12m10 had gedaan, waaronder de verbeteringen in de correcties van de Engelstalige passages en de vervollediging van afkortingen; daar waar ze door de uitgever niet waren gemarkeerd ging Hermans er bij zijn correctie ook aan voorbij. De door de uitgever voorgestelde naamswijziging van ‘Dalilah’ naar ‘Delilah’ paste Hermans verder aan tot ‘Delila’. De voorgestelde correctie van ‘neen’ naar ‘nee’ wordt af en toe overgenomen, maar op zijn minst net zo vaak door Hermans genegeerd, zoals hij ook vasthoudt aan de bestaande cursiveringen in het vijfde hoofdstuk.
De inhoudelijke wijzigingen zijn in dit correctie-exemplaar relatief gering in aantal. Zoals vaker wordt het taalgebruik van Andrea aangepast, hier door de formulering ‘heeft gevraagd’ te wijzigen in ‘hat gefragt’. Opnieuw is via een ingeplakt typoscript een (wel herziene) passage uit de zesde voorpublicatie van de roman in Criterium toegevoegd. Hermans onderstreept in het laatste hoofdstuk nog eens de variant in de schrijfwijze van ‘Rue de l’Hypnodrome’ en ‘Rue de l’Hyppodrome’, waarmee hij benadrukt dat de tekst moet blijven zoals hij is.
P8
Drukproef voor de eenentwintigste druk van De tranen der acacia’s
Omvang: [ 1-424 ]
April 1986
Collectie Frans A. Janssen
De volgens het handschrift van Hermans op de Franse titelpagina van de drukproef ‘ongecorrigeerde’ proef, voorzien van datumstempels van de drukkerij (‘1e proef 25 APR 1986’) en van Hermans (‘Recu le 7 juil. 1986’), is met een ‘leesmachine’ gereproduceerd.[24]
In deze proef zijn de correcties die Hermans aanbracht in het voorafgaande correctie-exemplaar verwerkt. Opmerkelijk is dat de alinea-indeling van deze proef op een flink aantal plaatsen afwijkt van de in het correctie-exemplaar aangegeven indeling. Ten opzichte van de voorafgaande drukken zijn er ook andere verschillen, waaronder het vervallen van accenten en trema’s. Opvallend is verder dat in deze proef een aantal verbeteringen uit de kopijexemplaren D9m7 en D10m9 zijn verdwenen, waaronder enkele gemoderniseerde spellingen: ‘geiser’ is weer ‘geyser’ geworden, ‘slotakkoord’ weer ‘slotaccoord’, ‘balkon’ weer ‘balcon’, en ‘bureaus’ weer ‘bureau’s’.[25]
Dergelijke varianten suggereren dat tegelijk met het aanbrengen van de auteurscorrecties uit D12m11 verbeteringen die tegenstrijdig waren aan de opvattingen van Hermans werden teruggecorrigeerd. Een andere mogelijkheid is dat voor een aantal katernen niet de negentiende maar de zestiende druk als legger heeft gefungeerd. Enkele tekstuele merkwaardigheden in de hoofdstukken negen tot en met veertien wijzen in die richting: opvallend is vooral dat eerdere correcties uit D10m9, waaronder een aanvulling in een Duits citaat ( ‘töricht’ wordt ‘so töricht’) en de verbetering van een corrupte formulering (‘Hij antwoordde dat het heel graag zou doen’ naar ‘Hij antwoordde dat hij het heel graag zou doen’) in de proef zijn vervallen.[26] Verschillen tussen deze proef en de uiteindelijke tekst van de eenentwintigste druk van De tranen der acacia’s maken duidelijk dat de tekst bij het corrigeren van deze drukproef door Hermans en mogelijk ook door derden opnieuw is aangepast. Wederom vervallen alinea’s en witregels of worden deze juist toegevoegd, er vinden wijzigingen plaats in interpunctie (accenten, gedachtestreepjes) en spelling: ‘neen’ wordt incidenteel weer aangepast tot ‘nee’, ‘burnoes’ wordt ‘boernoes’, ‘tweedfantasiecostuum’ wordt ‘tweedfantasiekostuum’, ‘bureau’s’ wordt soms vervangen door ‘bureaux’. Tevens zijn er, meestal op woordniveau, inhoudelijke wijzigingen; in een enkel geval wordt een zin geschrapt.
D15m12
Correctie-exemplaar van de drieëntwintigste druk van De tranen der acacia’s
Omvang: 424 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/De tranen der acacia’s [7]
De Franse titelpagina van het correctie-exemplaar, dat een ontvangststempel van Hermans bevat (‘recu le 20 mars 1992’), verwijst naar tientallen correcties in potlood. In de meeste gevallen gaat het om kleine inhoudelijke of stilistische herzieningen, meestal op woordniveau: ‘grond’ wordt ‘vloer’, ‘huis’ wordt ‘trappenhuis’, ‘wuifde’ wordt ‘zwaaide’, ‘onbekende’ wordt ‘ongewisse’; ook vinden er kleine veranderingen plaats in woordvolgorde. In een enkel geval bracht Hermans wijzigingen aan in de spelling. Zo wordt ‘tractaat’ ‘traktaat’, ‘oorlogsanecdote’ wordt ‘oorlogsanekdote’; de schrijfwijze van ‘Ostende’ wordt aangepast naar ‘Oostende’, ‘Generaal De Gaulle’ wordt in dit correctie-exemplaar terugveranderd naar ‘Generaal de Gaulle’ en een genitief-apostrof bij een eigennaam (Oskar’s) wordt toegevoegd. Andere correcties betreffen verbeteringen van kleine grammaticale fouten, zetfouten, en wijzigingen in interpunctie en alinea-indeling.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
D15m13
Correctie-exemplaar van de drieëntwintigste druk van De tranen der acacia’s
Omvang: 424 pagina’s
Archief Uitgeverij Van Oorschot
Waarschijnlijk zond Hermans dit tweede correctie-exemplaar, dat tientallen correcties van Hermans in potlood bevat, eind november 1992 naar Uitgeverij Van Oorschot.[27] Ten opzichte van het voorafgaande correctie-exemplaar is er een kleine stilistische correctie toegevoegd, maar verder komen de veranderingen in beide exemplaren overeen.
[1] De tekst van de samenvatting in T8 (DJ 104) luidt: ‘(Het negende hoofdstuk, dat aan dit voorafgaat, beschrijft in hoofdzaak de liefdesidylle tussen Arthur en Andrea. Zij leiden een lui en verrukkelijk leven, te midden van de hongerende stad. Arthur is nooit meer naar huis teruggekeerd. Dit duurt totdat de Engelsen de “Euterpestraat” bombarderen.)’
[2] Zie ook Dirk Baartse, ‘Op schema’. In: Hermans-Magazine, 6 (1997), afl. 23, p. 79-81. Met dank aan Wim van der Beek voor de inzage in het origineel van het schema.
[3] Op 4 juli 1949 bericht Geert van Oorschot aan Hermans dat hij ‘nu een aantal vellen gecorrigeerd’ van hem teruggekregen heeft. In: Geert van Oorschot, Hierbij de hele God in proef. Brieven aan Willem Frederik Hermans. Ed. Nop Maas. Amsterdam 2003, p. 10.
[4] Hermans uitte zijn ongenoegen over de vele ‘onnauwkeurigheden van de drukker’ in een brief aan Geert van Oorschot van 5 juli 1949, in: Van Oorschot, Hierbij de hele God in proef, p. 13 en 17.
[5] In een brief aan Van Oorschot van 25 oktober 1953, waarin in algemene zin de correctie van drukproeven ter sprake komt, schrijft Hermans: ‘Ook na mijn revisie blijven er nog genoeg fouten zitten. (Zelfs in de derde druk van de Acacia’s staat nog tweemaal ‘Hyppodrome’ terwijl het één keer ‘Hypnodrome’ moet zijn.) Dus: geen correcties van derden.’ In: Willem Frederik Hermans, Je vriendschap is werkelijk onbetaalbaar. Brieven aan Geert van Oorschot. Ed. Nop Maas. Amsterdam 2004, p. 96-97.
[6] De herziening komt onder andere aan de orde in brieven van Hermans aan Geert van Oorschot van 14 mei, 4 juli en 19 september 1960. Zie: Hermans, Je vriendschap is werkelijk onbetaalbaar, p. 259-260, 263-264 en 277-282.
[7] Woordenlijst van de Nederlandse taal. Samengesteld in opdracht van de Nederlandse en de Belgische regering. Den Haag 1954.
[8] Voorbeelden van inhoudelijke herzieningen worden beschreven bij het kopijexemplaar D4m4. Het overgrote deel van de veranderingen komt ook al in dit correctie-exemplaar voor.
[9] Vergelijk Hermans in een brief uit augustus 1961 aan een onbekende ontvanger: ‘De koper denkt zich een vierde druk aan te schaffen, maar het is dezelfde oude derde druk, hoewel ik een verbeterde en gecorrigeerde versie van het boek heb klaargemaakt.’ (doorslag in archief-Hermans). Dit correctie-exemplaar, of weer een kopie daarvan met vergelijkbare wijzigingen, stelde Hermans in 1968 waarschijnlijk beschikbaar aan Jürgen Hillner, die een Duitse vertaling van De tranen der acacia’s voorbereidde. De Duitse vertaling verscheen in december 1968.
[10] Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 15 juni 1971, in archief-Hermans; Hermans aan Van Oorschot, 24 juli 1971, doorslag in archief-Hermans.
[11] Zie hiervoor ook Frans A. Janssen, ‘Het gelijk van Pyrrhon. Over De tranen der acacia’s’. In: id., Bedriegers en bedrogenen. Opstellen over het werk van Willem Frederik Hermans. Amsterdam 1980, p. 17-35, vooral p. 26. Het artikel is ook beschikbaar via www.willemfrederikhermans.nl.
[12] Brieven van Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 29 juli 1971 en 1 oktober 1971, in archief-Hermans. [13] De redacteurscorrectie naar ‘specialisten’ werd pas weer hersteld in de eenentwintigste druk (D13).
[14] Brieven van Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 1, 4 en 13 oktober 1971, in archief-Hermans.
[15] Brief van Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 12 juli 1979, in archief-Hermans.
[16] Brief van Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 15 mei 1981, in archief-Hermans; brief van Hermans aan Uitgeverij Van Oorschot, 18 mei 1981, doorslag in archief-Hermans.
[17] Hermans, die verzoekt om De tranen der acacia’s door een beroepscorrector te laten corrigeren, schrijft onder andere: ‘Misschien zoudt u De Tranen der Acacia’s eens aan zo iemand ter hand kunnen stellen, waarbij wel opgemerkt dient te worden dat ik in van het Latijn afgeleide woorden de voorkeur geef aan c boven k. Ook schrijf ik en blijf ik schrijven “Oskar’s” en niet “Oskars”.’ Hermans aan Uitgeverij Van Oorschot, 18 mei 1981, doorslag in archief-Hermans.
[18] Hermans spreekt zijn dank uit over het van hem ontvangen lijstje met correcties. Hermans aan Paul Slomp, 24 januari 1982, doorslag in archief-Hermans.
[19] Hermans aan Gemma Nefkens, 23 juni 1983, doorslag in archief-Hermans.
[20] Bibliografisch is dit de eenentwintigste druk (JS 47). Tussen de negentiende en de eenentwintigste druk verscheen een Zuid-Afrikaanse uitgave van De tranen der acacia’s, die ontsierd wordt door honderden zetfouten. Er zijn geen aanwijzingen van daadwerkelijke betrokkenheid van Hermans bij deze druk, die ook verder geen rol speelt in de tekstgeschiedenis. Deze uitgave is daarom niet opgenomen in de overlevering van de roman.
[21] Voor het nieuwe zetsel was het nodig alle alinea-einden aan te geven; de uitgever raadpleegde daarvoor de eerste twee zetsels (eerste en tweede druk). De eenentwintigste druk van De tranen der acacia’s heeft voor het eerst inspringende alinea’s. Uitgeverij Van Oorschot schrijft over de door de uitgeverij aangebrachte correcties in een brief aan Hermans van 27 februari 1986, archief-Hermans.
[22] De wijziging komt, bijna een jaar nadat deze is aangebracht, aan de orde in correspondentie van Hermans en Frans A. Janssen. Hermans: ‘Ik weet niet meer waarom ik die Tranen der Acacia’s-passage indertijd geschrapt heb. Eigenlijk weet ik nu ook al niet meer, waarom ik hem er voor de 20e druk weer heb ingeplakt.’ Hermans aan Frans A. Janssen, 5 januari 1987, doorslag in archief-Hermans.
[23] Hermans aan Uitgeverij Van Oorschot, doorslag in archief-Hermans.
[24] Brieven van Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 21 februari 1986 en 4 juli 1986 (archief-Hermans).
[25] Ook enkele typografische- en interpunctievarianten uit D9m7 ontbreken in de proef; veel andere moderniseringen van de spelling in dit correctie-exemplaar, zoals ‘wervingsbureaus’ , ‘etherwinden’ en de verwijderde genitief-apostrof (‘Arthurs’ en ‘Zwikkers’) zijn in de proef wel overgenomen.
[26] Andere voorbeelden van in de proef verdwenen correcties uit D10m9 zijn de verbetering van ‘kilometerslang’ naar ‘kilometers lang’ (tiende hoofdstuk) en ‘indien nodig voor’ naar ‘indien nodig, voor’ (veertiende hoofdstuk).
[27] Hermans aan Uitgeverij Van Oorschot, 25 november 1992, doorslag in archief-Hermans.
De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van De tranen der acacia’s samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.
In de uitgave van De tranen der acacia’s in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (D16) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.
| p. 246, r. 22 | formulier met carbonvelletjes. | formulier met carbonvelletjes, | |
| p. 249, r. 3 | juist díe goede | juist dié goede | T1 |
| p. 275, r. 7 | toonhoogte te zoemen | toonhooge te zoemen | D12 |
| p. 278, r. 14 | [inspringen] Hij sloeg | [niet inspringen] Hij sloeg | |
| p. 287, r. 4 | ‘hier is onze | ‘Hier is onze | |
| p. 287, r. 22 | gemakkelijk een Ausweis | gemakkelijk een Ausweiss | D4m4 |
| p. 288, r. 11 | [inspringen] Oskar stelde | [niet inspringen] Oskar stelde | |
| p. 296, r. 23 | Toen Arthur’s ogen | Toen Arthurs ogen | D15m13 |
| p. 304, r. 20 | ga onmiddellijk,’ antwoordde | ga onmiddellijk’ antwoordde | |
| p. 305, r. 5-6 | rassenschande geboren.” | rassenschande geboren. | |
| p. 306, r. 27 | lage zeer brede | lange zeer brede | D4m4 |
| p. 308, r. 21 | Arthur’s grootmoeder | Arthurs grootmoeder | D15m13 |
| p. 308, r. 22-23 | Zwikker’s leven zou | Zwikkers leven zou | D15m13 |
| p. 317, r. 22 | die manier,’ zei | die manier’ zei | D3 |
| p. 318, r. 33 | voor de deur. | voor de deur, | D2 |
| p. 322, r. 18 | Gutenabend,’ zei | Gutenabend’ zei | |
| p. 323, r. 11 | heb honger.’ – Kijk | heb honger’ – Kijk | D3 |
| p. 340, r. 28 | tegen het karakter’. | tegen het karakter.’ | |
| p. 341, r. 23 | speldt hij wat | spelt hij wat | T7 |
| p. 346, r. 18 | ‘Vindt u so | ‘Vind u so | T7 |
| p. 360, r. 2 | hem te demonstreren | hem te demonstteren | D12 |
| p. 368, r. 26 | de wereld worden!’ | de wereld worden! | D12 |
| p. 369, r. 33 | van de Jeugdstorm voorbij | van de jeugdstorm voorbij | D12 |
| p. 374, r. 30 | [inspringen] ‘Komm,’ zei | [niet inspringen] ‘Komm,’ zei | |
| p. 383, r. 9 | tafeltje met tijdschriften | tafeltje met tijdschrifen | D3 |
| p. 390, r. 9 | van ontsteltenis een | van onsteltenis een | D3 |
| p. 404, r. 28 | Oskar’s stoel stond | Oskars stoel stond | D15m13 |
| p. 411, r. 21 | u sietten,’ zei | u sietten, zei | D12 |
| p. 411, r. 31 | Arthur’s pap had | Arthurs pap had | D15m13 |
| p. 427, r. 30 | Arthur.’ – Hij | Arthur,’ – Hij | D3 |
| p. 428, r. 5-6 | ging halen,’ zei | ging halen’ zei | D3 |
| p. 449, r. 8 | tijd tot tijd | tijd tot rijd | D3 |
| p. 460, r. 35 | nooit meer over.’ | nooit meer over. | D12 |
| p. 469, r. 13 | sagen Sie den Leuten | sagen sie den Leuten | T11 |
| p. 483, r. 13 | gaan halen,’ zei | gaan halen’ zei | D3 |
| p. 500, r. 21 | zal ze niet eens | zal ze niets eens | D3 |
| p. 501, r. 10 | staan. – Het was | staan – Het was | |
| p. 502, r. 23-24 | in Arthur’s handen | in Arthurs handen | D15m13 |
| p. 515, r. 12 | geen gat in!’ | geen gat in! | D12 |
| p. 535, r. 19 | désire parler à…’ | désire parler à…,’ | |
| p. 541, r. 12 | weer teruggeven, Arthur | weer teruggeven. Arthur | D12 |
| p. 545, r. 28 | alleen ‘Arthur’. Hij | alleen ‘Arthur’, Hij | D12 |
| p. 554, r. 18 | Halfzusters trouwens maar | Halfzuster trouwens maar | D3 |
| p. 559, r. 1 | monument, een geknakte | momument, een geknakte | D3 |
| p. 566, r. 12 | zei hij, ‘wat valt | zei hij, wat valt | D12 |
| p. 566, r. 29-30 | Hitler van tijd tot tijd | Hilter van tijd tot tijd | D3 |
| p. 570, r. 1 | [inspringen] ‘Als de | [niet inspringen] ‘Als de | |
| p. 597, r. 32 | Lucien’s mond vertrok | Luciens mond vertrok | D15m13 |
| p. 601, r. 17 | hem uitleggen wat | hem uitlegggen wat | D3 |
| p. 620, r. 1 | elkaar begrijpen, Bastó | elkaar begrijpen. Bastó | D3 |
| p. 625, r. 28 | ‘’t is al goed | ‘’t Is al goed | D3 |
| p. 630, r. 9 | mij gehaat?’ – Maar | mij gehaat? – Maar | |
| p. 630, r. 24 | een stellig teken…’ | een stellig teken… | |
| p. 633, r. 31 | neuriën in het bad | neurieën in het bad | |
| p. 648, r. 6 | ‘u hoeft niet | ‘U hoeft niet | |
| p. 651, r. 20 | dienstplicht,’ zei hij | dienstplicht.’ zei hij | D3 |
| p. 662, r. 26-27 | zijn ‘moving order’. | zijn ‘moving order.’ | D3 |
| p. 663, r. 11 | NÁM! | NÁM | D4m4 |
| p. 663, r. 12 | ДОБРО | ДОВРО | D4m4 |
| p. 663, r. 12 | ПОЖАЛОВАТБ! | ПОЖАΛОВАТБ! | D4m4 |
| p. 663, r. 13 | ДОШЛИ! | ДОШΛИ! | D4m4 |
| p. 663, r. 14 | de Tsjechische vlag. | de Tjechische vlag. | D3 |
| p. 663, r. 19 | de Tsjechische vlag – en | de Tjechische vlag – en | D3 |
| p. 671, r. 26 | Andrea’, alles in | Andrea,’ alles in | |
| p. 673, r. 29 | Nee,’ zei hij | Nee’ zei hij | D2 |
| p. 682, r. 18 | beide handen. | beiden handen. | D3 |
| p. 703, r. 34-35 | Andrea, met haar omhoog, weer omlaag, lopen door Amsterdam, met auto’s | Andrea, met auto’s | D3 |
| p. 711, r. 16 | pardon,’ zei | pardon.’ zei | D3 |
| p. 711, r. 19 | zei Arthur. ‘Mes fleurs. Où sont | zei Arthur, ‘Mes fleurs, Où sont | D3 |
| p. 719, r. 1 | ‘Atilla!!’ riep zij | Atilla!!’ riep zij | D12 |
Op de volgende pagina’s in de uitgave van De tranen der acacia’s valt het staartwit van de pagina samen met een witregel:
p. 264
p. 348
p. 360
p. 421
p. 491
p. 522
p. 569
p. 704
p. 718
In de uitgave van De tranen der acacia’s moeten de afbrekingstekens in de woorden hieronder als koppelteken gelezen worden:
| p. 244, r. 34-35 | pick-up |
| p. 273, r. 18-19 | half-zuster |
| p. 307, r. 28-29 | licht-oranje |
| p. 339, r. 4-5 | sd-man |
| p. 357, r. 18-19 | Brabants-opgewekt |
| p. 467, r. 30-31 | rood-wit-blauwe |
| p. 508, r. 2-3 | rood-wit-blauwe |
| p. 560, r. 12-13 | pro-boche |
| p. 569, r. 1-2 | nationaal-socialisme |
| p. 613, r. 19-20 | tbc-bestrijding |
| p. 624, r. 7-8 | foto-albums |
| p. 664, r. 26-27 | Zuid-Afrikaner |
Deel via Facebook
Deel via Twitter