De eerste druk van De God Denkbaar Denkbaar de God verscheen in november 1956 bij Uitgeverij Van Oorschot, kort nadat de korte roman verspreid over drie afleveringen in Podium was voorgepubliceerd. Van De God Denkbaar Denkbaar de God verschenen bij leven van Hermans negen drukken, met maar weinig onderlinge verschillen. De negende druk uit januari 1995 vormt het uitgangspunt voor de tekst van de editie.
De tekstgeschiedenis van De God Denkbaar Denkbaar de God biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.
De tekstbezorging van De God Denkbaar Denkbaar de God bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van De God Denkbaar Denkbaar de God samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.
De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van De God Denkbaar Denkbaar de God die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de roman. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1]
Alle niet-openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, paginering, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een representatieve afbeelding toegevoegd.
[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.
verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans
| T1 | ‘De God Denkbaar Denkbaar de God (I)’ in Podium | (1956) | (DJ 257) | |
| T2 | ‘De God Denkbaar Denkbaar de God (II)’ in Podium | (1956) | (DJ 261) | |
| T3 | ‘De God Denkbaar Denkbaar de God (slot)’ in Podium | (1956) | (DJ 264) | |
| D1 | Eerste druk van De God Denkbaar Denkbaar de God | (1956) | (JS 119) | |
| D2 | Tweede druk van De God Denkbaar Denkbaar de God | (1968) | (JS 120) | |
| D3 | Derde druk van De God Denkbaar Denkbaar de God | (1970) | (JS 121) | |
| D4 | Vierde druk van De God Denkbaar Denkbaar de God | (1972) | (JS 122) | |
| D5 | Vijfde druk van De God Denkbaar Denkbaar de God | (1974) | (JS 123) | |
| D6 | Zesde druk van De God Denkbaar Denkbaar de God | (1978) | (JS 124) | |
| D7 | Zevende druk van De God Denkbaar Denkbaar de God | (1980) | (JS 125) | |
| D7m1 | Correctie-exemplaar van de zevende druk van De God Denkbaar Denkbaar de God | |
||
| D7m2 | Correctie-exemplaar van de zevende druk van De God Denkbaar Denkbaar de God | |||
| D8 | Achtste druk van De God Denkbaar Denkbaar de God | (1988) | (JS 126) | |
| D8m3 | Correctie-exemplaar van de achtste druk van De God Denkbaar Denkbaar de God | |
||
| D9 | Negende druk van De God Denkbaar Denkbaar de God | (1995) | (JS 127) |
D7m1
Correctie-exemplaar van de zevende druk van De God Denkbaar Denkbaar de God
Omvang: 152 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/De God Denkbaar Denkbaar de God [2]
Het archief-Hermans bevat een correctie-exemplaar van de zevende druk van De God Denkbaar Denkbaar de God, door Hermans gedateerd ‘Parijs 10 januari 1980’. In dit exemplaar, dat ook twee krantenknipsels bevat,[1] inventariseerde hij op de Franse pagina vooral technische onvolkomenheden – meestal kleine beschadigingen van het zetsel. Daarnaast veranderde hij in het tweede hoofdstuk het signaalwoordje ‘Toc’, dat het stempelen van de geheime papieren begeleidt, consequent in ‘Top’ en haalde hij – op dezelfde pagina – in de zin ‘Hij stempelde ze allen met zijn eigen zegel.’ de foutieve uitgangs-n bij het onbepaald voornaamwoord ‘allen’ weg. Ook bij de twee andere correcties in dit exemplaar gaat het om kleine grammaticale verbeteringen: in het vierde hoofdstuk veranderde Hermans het enkelvoud ‘franc’ in de zin ‘Ik verkoop ze voor honderd franc per dozijn’ naar het meervoud ‘francs’, en in het vijfde hoofdstuk verbeterde hij ‘bedorven de levenstocht’ naar ‘bedierven de levenstocht’.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
D7m2
Correctie-exemplaar van de zevende druk van De God Denkbaar Denkbaar de God
Omvang: 152 pagina’s
Februari/maart 1987
Archief Uitgeverij Van Oorschot
Hermans stuurde een ander correctie-exemplaar van de zevende druk, dat hij eind januari van Uitgeverij Van Oorschot had ontvangen, medio maart naar de uitgeverij terug.[2] Daarin had hij met de aaneenschrijving van ‘wel haast’ naar ‘welhaast’ (aan het eind van het tweede hoofdstuk) ten opzichte van het correctie-exemplaar D7m1 één extra correctie opgenomen.
Eind april ging de herdruk van De God Denkbaar Denkbaar de God in productie, en iets meer dan een maand later stuurde Hermans de gecorrigeerde drukproef terug naar de uitgeverij.[3] De verbeteringen van Hermans bestonden uit kleine stilistische en inhoudelijke aanpassingen – zoals het weglaten van het woordje ‘lang’ in de zin ‘Hij peinsde nog drie dagen lang.’ – en redactionele correcties (verbetering van zetfouten, enkele moderniseringen in spelling en wijzigingen in typografie en interpunctie).[4] Ook constateerde Hermans dat de elektronische reproductie van de tekst tot enkele fouten had geleid: ‘Zo’n zetmachine die kan lezen, is deze kunst minder goed machtig dan zij zich verbeeldt. Zij haalt onder andere de p en de p wel eens door elkaar.’[5]
D8m3
Correctie-exemplaar van de achtste druk van De God Denkbaar Denkbaar de God
Omvang: 180 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/De God Denkbaar Denkbaar de God [3]
Begin 1995 las Hermans, verspreid over zeven afleveringen, De God Denkbaar Denkbaar de God integraal voor in het radio-programma ‘De avonden’ van de vpro.[6] Toen kort daarvoor was gebleken dat de achtste druk van De God Denkbaar Denkbaar de God bijna uitverkocht was, schreef Hermans aan Van Oorschot dat de uitgeverij het boek ‘maar met bekwame spoed’ moest herdrukken.[7] De drie correcties voor de negende druk die Hermans in diezelfde brief opsomde nam hij waarschijnlijk over uit een in het archief-Hermans overgeleverd correctie-exemplaar van de achtste druk. Daarin staan ze vermeld op de Franse pagina, met daarop ook stempels ‘archief’ en ‘Reçu le 19 sep. 1988’. Bij twee van de drie correcties gaat het om het herstellen van een bij die achtste druk ontstane zetfout. De enige daadwerkelijke herziening is de correctie van ‘waarin’ naar ‘waarvan’ in de zin: ‘ – Neen! Ik u! zei de portier, die, zeldzame gebeurtenis, ook naar boven was gekomen, alsof hij zich om Denkbaar bekommerde, zijn brede ebonieten bril in het montuur waarvan niet meer dan een enkel glas had kunnen worden geplaatst, vastklemmend met twee handen die sidderden.’ In de negende druk werden alle correcties overgenomen.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
[1] Het gaat om een artikel van Dirk de Moor in het Utrechts Nieuwsblad van 26 maart 1988, ‘Blinde fotograaf werkt roepend en op de tast’ en een column van Bob Frommé [= Jos Bloemkolk] in Het Parool van 17 augustus 1983, waarin De God Denkbaar Denkbaar de God ter sprake komt.
[2] Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 29 januari 1987; Hermans aan Uitgeverij Van Oorschot, 13 maart 1987. Origineel respectievelijk doorslag in archief-Hermans.
[3] Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 25 april 1988; Hermans aan Wouter van Oorschot, 2 juni 1988. Origineel resp. doorslag in archief-Hermans.
[4] De drukproeven zijn niet overgeleverd. Informatie over de herzieningen is ontleend aan de elektronische tekstvergelijking van het Huygens Instituut.
[5] Hermans aan Wouter Van Oorschot, 2 juni 1988; de ‘leesmachine’ komt ook ter sprake in de antwoordbrief van Van Oorschot aan Hermans, 10 juni 1988. Doorslag resp. origineel in archief-Hermans. Enkele storende fouten in het gebruik van kapitaal ‘P’ en onderkast ‘p’, die Hermans bij de proefcorrectie over het hoofd zag, zijn in de tekst van de editie verbeterd. Zie hiervoor de lijst met editeursingrepen. De achtste druk kent ook enkele varianten in de alinea-indeling van de tekst. Daarbij valt niet altijd uit te maken of de verschillen ontstaan zijn door de elektronische reproductie of door latere proefcorrecties van Hermans. De alinea-indeling van de achtste druk wordt daarom gerespecteerd.
[6] De afleveringen werden uitgezonden van maandag 5 januari tot en met maandag 6 februari 1995. Later dat jaar verscheen een cd-uitgave van de opnamen bij de vpro.
[7] Hermans aan Wouter van Oorschot, 3 januari 1995. Doorslag in archief-Hermans.
De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van De God Denkbaar Denkbaar de God samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.
In de uitgave van De God Denkbaar Denkbaar de God in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (D9) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.
| p. 320, r. 29-30 | adem in- en uitademden | adem in- en uit ademden | T1 |
| p. 323, r. 35 | betreurenswaardige | betreurenwaardige | T1 |
| p. 330, r. 34-35 | zonder deugdelijke papieren | zonder deugelijke papieren | D7 |
| p. 331, r. 16 | papier. Papieren genoeg | papier. papieren genoeg | D7 |
| p. 333, r. 27-28 | van het Palaeosinaïtisch | van het palaeosinaïtisch | D7 |
| p. 340, r. 24-25 | schoonheid, antwoordde Kassaar | schoonheid, antwoorde Kassaar | T1 |
| p. 343, r. 30-31 | open, wachtte nog | open, wachte nog | T1 |
| p. 348, r. 7 | beer applaudisseerde in | beer applaudiseerde in | |
| p. 350, r. 2 | de plantentuin, maar | de Plantentuin, maar | D7 |
| p. 401, r. 29 | [inspringing]Hij maakte | [witregel]Hij maakte | D7 |
| p. 415, r. 18 | [geen dialoogstreepje] 01803 .01804 | [dialoogstreepje] 01803 .01804 | D7 |
| p. 423, r. 25 | de opvulling van | de op vulling van | D7 |
| p. 430, r. 29 | riep hij uit. Caution! | riep hij uit, Caution! | |
| p. 430, r. 34 | Chemistry and Physics | Chemistry and physics | D7 |
| p. 435, r. 2 | ton een verplaatsster. | ton een verplaatster. | |
| p. 440, r. 23 | met stervend oog, | met stervend oog, | D7 |
Op de volgende pagina ’s in de uitgave van De God Denkbaar Denkbaar de God valt het staartwit van de pagina samen met een witregel:
p. 362
p. 397
p. 402
p. 421
p. 425
In de uitgave van De God Denkbaar Denkbaar de God moeten de afbrekingstekens in de hieronder vermelde woorden als koppelteken gelezen worden:
| p. 395, r. 16-17 | oer-vaatcryptogamen |
| p. 431, r. 14-15 | gala-rijtuigen |
In noot 155 bij ‘De ontstaans- en publicatiegeschiedenis van De God Denkbaar Denkbaar de God (1956)’ (op p. 742) wordt abusievelijk vermeld dat het interview van Jessurun d’Oliveira met Hermans is herdrukt in Scheppend nihilisme, p. 13-26. Dit moet zijn: in Scheppen riep hij gaat van Au, p. 13-26.
Deel via Facebook
Deel via Twitter