Door gevaarlijke gekken omringd (1988)

Selecteer een deel 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Cumulatief register

Inleiding

Najaar 1988 publiceerde Willem Frederik Hermans bij Uitgeverij De Bezige Bij de omvangrijke essaybundel Door gevaarlijke gekken omringd. De bundel was voor een groot deel samengesteld uit tientallen krantenpublicaties die Hermans, deels onder de naam Age Bijkaart, had gepubliceerd in Het Parool en Nieuwsnet. Andere stukken waren eerder verschenen in de Volkskrant en NRC Handelsblad en in periodieken als Bzzlletin en Elseviers Magazine. Voor de herpublicatie in Door gevaarlijke gekken omringd voegde Hermans de oorspronkelijke typoscripten van de kranten- en tijdschriftpublicaties samen tot een nieuw, gecorrigeerd typoscript, dat hij gedeeltelijk aanvulde met nieuwe stukken tekst. Op de drukproeven, die Hermans voorjaar en zomer 1988 corrigeerde, bracht hij nieuwe wijzigingen en aanvullingen aan. De eerste druk van Door gevaarlijke gekken omringd verscheen begin september 1988 als paperback in een oplage van bijna achtduizend exemplaren. Een jaar later verscheen een tweede en laatste, herziene druk van Door gevaarlijke gekken omringd, die het uitgangspunt vormt voor de tekst van de editie.

De tekstgeschiedenis van Door gevaarlijke gekken omringd biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van Door gevaarlijke gekken omringd bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Door gevaarlijke gekken omringd samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

De tekstgeschiedenis van Door gevaarlijke gekken omringd

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Door gevaarlijke gekken omringd die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de bundel. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1]
Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.

[1]Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.

Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen

T¹	‘Reportage’ in Het Parool	(1976)	(DJ 564)
T²	‘Voor ons zieleheil’ in Het Parool	(1976)	(DJ 565)
T³	‘Hoop voor de ondervoeden’ in Het Parool	(1976)	(DJ 566)
T⁴	‘Het Paradijs op Aarde’ in Het Parool	(1977)	(DJ 571)
T⁵	‘De Italianen van de Noordzee’ in Het Parool	(1977)	(DJ 572)
T⁶	‘De ware Adèle’ in Het Parool	(1977)	(DJ 575)
T⁷	‘De Broodrooster van de Boekenclub’ in Het Parool	(1977)	(DJ 584)
T⁸	‘De ketel van Watt, de appel van Newton’ in Het Parool	(1977)	(DJ 588)
T⁹	‘Het enige pistoolschot’ in Het Parool	(1977)	(DJ 589)
T¹⁰	‘Mussert was daar’ in Het Parool	(1977)	(DJ 590)
T¹¹	‘Een loods vol dode koningen’ in Het Parool	(1977)	(DJ 594)
T¹²	‘Kazem’s Ongeluk’ in Het Parool	(1977)	(DJ 595)
T¹³	‘Nederland straks geboycot’ in Het Parool	(1977)	(DJ 600)
T¹⁴	‘De Prinsemarij’ in Het Parool	(1977)	(DJ 602)
T¹⁵	‘Musea waar nooit iemand komt’ in Het Parool	(1977)	(DJ 607)
T¹⁶	‘De gekamerde bijzit’ in Het Parool	(1977)	(DJ 610)
T¹⁷	‘De onderste steen boven’ in Het Parool	(1977)	(DJ 612)
T¹⁸	‘Hoe de pionier zijn fototoestel vasthield’ in Het Parool	(1977)	(DJ 615)
T¹⁹	‘De Hel staat open’ in Het Parool	(1977)	(DJ 618)
T²⁰	‘Opgepast met Kleinduimpje!’ in Het Parool	(1977)	(DJ 620)
T²¹	‘Zuivere ideeën, zonder wulpsheid’ in Het Parool	(1977)	(DJ 626)
T²²	‘De Grote Prijs in Plastic’ in Het Parool	(1977)	(DJ 634)
T²³	‘Het spel der nederlagen’ in Het Parool	(1977)	(DJ 636)
T²⁴	‘Een hart onder de riem’ in Het Parool	(1977)	(DJ 638)
T²⁵	‘De grote Prijs in Plastic, deel Twee’ in Het Parool	(1977)	(DJ 640)
T²⁶	‘Doe Poulyntje werdt streecken…’ in Het Parool	(1977)	(DJ 642)
T²⁷	‘Onder een nieuw dak’ in Het Parool	(1978)	(DJ 645)
T²⁸	‘Een kolossale voorbereiding’ in Het Parool	(1978)	(DJ 646)
T²⁹	‘Op golven van tijd’ in Het Parool	(1978)	(DJ 647)
T³⁰	‘Betoverd worden zonder toverij’ in Het Parool	(1978)	(DJ 648)
T³¹	‘Tja: wanneer is het ernst?’ in Het Parool	(1978)	(DJ 649)
T³²	‘Op de rommelmarkt’ in Het Parool	(1978)	(DJ 651)
T³³	‘Een kwaaie meid’ in Het Parool	(1978)	(DJ 655)
T³⁴	‘Randfiguren’ in Het Parool	(1978)	(DJ 658)
T³⁵	‘Dingen waar de mensen niet bij stilstaan’ in Het Parool	(1978)	(DJ 659)
T³⁶	‘Een dagje op Nederlandse bodem’ in Het Parool	(1978)	(DJ 660)
T³⁷	‘Dokter Allwissend’ in Het Parool	(1978)	(DJ 661)
T³⁸	‘Wat nu?’ in Het Parool	(1978)	(DJ 663)
T³⁹	‘Logica van Kleermakers’ in Het Parool	(1978)	(DJ 664)
T⁴⁰	‘De Tranen van Vietnam’ in Het Parool	(1978)	(DJ 665)
T⁴¹	‘Opgedragen aan Tom Tit’ in Het Parool	(1978)	(DJ 668)
T⁴²	‘De Amerikanen hebben een computer die weet of u geslachtsziek bent!’ in Het Parool	(1978)	(DJ 669)
T⁴³	‘Parijs in de Vuilnisbak 1’ in Het Parool	(1978)	(DJ 670)
T⁴⁴	‘Parijs in de vuilnisbak 2’ in Het Parool	(1978)	(DJ 671)
T⁴⁵	‘De wetten van het pessimisme’ in Het Parool	(1978)	(DJ 676)
T⁴⁶	‘De Gesel van de Schoolboekjes of Kan er uit Groningen iets goeds komen?’ in Het Parool	(1978)	(DJ 677)
T⁴⁷	‘De Gesel van de schoolboekjes (ii) of Kan er uit Groningen iets goeds komen?’ in Het Parool	(1978)	(DJ 679)
T⁴⁸	‘Wat Knap niet snapt’ in Het Parool	(1978)	(DJ 680)
T⁴⁹	‘De Brug der Schone Kunsten’ in Het Parool	(1978)	(DJ 681)
T⁵⁰	‘Rechtsbijstand in het Dierenrijk’ in Het Parool	(1978)	(DJ 682)
T⁵¹	‘De dood in Dublin’ in Het Parool	(1978)	(DJ 688)
T⁵²	‘De dood in Dublin (ii)’ in Het Parool	(1978)	(DJ 689)
T⁵³	‘De dood in Dublin 3’ in Het Parool	(1978)	(DJ 691)
T⁵⁴	‘Het Bordeel van Tante Pos’ in Het Parool	(1978)	(DJ 693)
T⁵⁵	‘Alles van karton’ in Het Parool	(1978)	(DJ 695)
T⁵⁶	‘Kronkel op Montmartre’ in Het Parool	(1978)	(DJ 703)
T⁵⁷	‘Op het landgoed Amelisweert’ in Het Parool	(1978)	(DJ 704)
T⁵⁸	‘Parijse straatnamen’ in Het Parool	(1978)	(DJ 706)
T⁵⁹	‘New York’s delirium’ in Het Parool	(1978)	(DJ 708)
T⁶⁰	‘Hoe zal ik mijn tijdschrift noemen?’ in Het Parool	(1978)	(DJ 709)
T⁶¹	‘Zaken zijn zaken – wat anders?’ in Het Parool	(1978)	(DJ 711)
T⁶²	‘Een geïnspireerde’ in Het Parool	(1979)	(DJ 716)
T⁶³	‘Opschudding’ in Het Parool	(1979)	(DJ 717)
T^[1-63]m1	Knipsels met correcties bij bijdragen in Het Parool	(1976-1979)
T⁶⁴	‘Fair play’ in Het Parool	(1979)	(DJ 719)
T⁶⁵	‘De sociologie van het kerkhof’ in Het Parool	(1979)	(DJ 723)
T⁶⁶	‘Brunel’ in Het Parool	(1979)	(DJ 724)
T⁶⁷	‘Stations’ in Het Parool	(1979)	(DJ 725)
T⁶⁸	‘Naar Leningrad?’ in Het Parool	(1979)	(DJ 728)
T⁶⁹	‘Vader Dépret’ in Het Parool	(1979)	(DJ 730)
T⁷⁰	‘Waar is het goed voor?’ in Het Parool	(1979)	(DJ 732)
T⁷¹	‘Op het Zwaneneiland’ in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 742)
T⁷²	‘Wie zal dat betalen?’ in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 743)
T⁷³	‘Ik ook een atoombom’ in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 746)
T⁷⁴	‘Voor arbeiders en intellectuelen’ in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 751)
T⁷⁵	‘Wat ze eerherstel noemen’ in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 754)
T⁷⁶	‘De muis Goliath’ in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 755)
T⁷⁷	‘Peereboom of Treurwilg?’ in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 757)
T⁷⁸	‘De weerspannige slaper’ in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 767)
T⁷⁹	‘Dokter staakt’ in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 768)
T⁸⁰	‘Oorlog is voor de dommen’ in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 769)
T⁸¹	‘De grote Augustinus’ in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 772)
T⁸²	‘Dokter doet z’n best’ in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 774)
T⁸³	‘De luilekkerlandskettingreactie’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 793)
T⁸⁴	‘Adé’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 795)
T⁸⁵	‘Van Koninklijken bloede?’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 796)
T⁸⁶	‘Het perfide Albion’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 797)
T⁸⁷	‘Een leerzaam Tafereel’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 802)
T⁸⁸	‘Eventjes in Amsterdam’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 803)
T⁸⁹	‘De Atoombom in de Kinderkamer’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 805)
T⁹⁰	‘De toren van Joyce (1)’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 808)
T⁹¹	‘De toren van Joyce (2)’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 809)
T⁹²	‘De toren van Joyce (3)’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 811)
T⁹³	‘De toren van Joyce (slot)’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 812)
T⁹⁴	‘Kleuren uit het aardedonker’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 814)
T⁹⁵	‘Kampioenen voor Moskou?’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 817)
T⁹⁶	‘De koekoeksklok’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 818)
T⁹⁷	‘Bij de horlogemakers’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 819)
T⁹⁸	‘Een nieuw museum’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 822)
T⁹⁹	‘Tussen schrijver en uitgever (1)’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 826)
T¹⁰⁰	‘Tussen schrijver en uitgever (2)’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 827)
T¹⁰¹	‘Bioscooppaleizen’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 831)
T^[64-101]m2	Knipsels met correcties bij bijdragen in Het Parool en Nieuwsnet	(1979-1980)
T¹⁰²	‘Vraaggesprek met W.F. Hermans’ in Bzzlletin	(1985)	(DJ IV-85)
T¹⁰³	‘Camiel’ plagiaat’ in NRC Handelsblad	(1985)	(DJ 889)
T¹⁰⁴	‘De Pub van Camiel’ in NRC Handelsblad	(1985)	(DJ 890)
T¹⁰⁵	‘Camiel geeft geen krimp en ook verder niets’ in NRC Handelsblad	(1985)	(DJ 891)
M¹	Typoscript van ‘In dat geval zou ik niet aarzelen; Twee brieven’	(1986)
T¹⁰⁶	‘Tranen storten aan de groeve. Necrologieën van Nederlandse schrijvers’ in Elseviers magazine	(1986)	(DJ 892)
T¹⁰⁷	‘In dat geval zou ik niet aarzelen. Twee brieven’ in Er is niets poëtischer dan de waarheid.[1]	(1986)	(DJ 904)
T¹⁰⁸	‘Niet bang’ in NRC Handelsblad	(1986)	(DJ 897)
T¹⁰⁹	‘Water’ in Het literair drinkboek [2]	(1986)	(DJ 905)
T¹¹⁰	‘Harry de Spreker’ in NRC Handelsblad	(1986)	(DJ 902)
T¹¹¹	‘Het station ziet eruit als een paleis voor schone kunsten. Orsaymuseum in Parijs geraffineerd ingericht’ in Elseviers magazine	(1986)	(DJ 903)
T¹¹²	‘Multatuli’s onbeschaamdheid. Honderd jaar dood en nog steeds gelezen, bewonderd en gehaat’ in Elseviers magazine	(1987)	(DJ 910)
T¹¹³	‘Stukjes en Brokjes van Grijze Piet’ in de Volkskrant	(1987)	(DJ 912)
M²	Typoscript van ‘Verbetering’	(1987)
T¹¹⁴	‘Verbetering’ in de Volkskrant	(1987)	(DJ 912)
T¹¹⁵	‘W.F. Hermans op zoek naar de vader van Grijs’ in de Volkskrant	(1987)	(DJ I-61)
T¹¹⁶	‘De valkuilen van de geschiedenis. Een roman over Tine Douwes Dekker-van Wijnbergen’ in Elsevier	(1987)	(DJ 916)
T¹¹⁷	‘De literaire prijsstijging’ in Elsevier	(1987)	(DJ 917)
T¹¹⁸	‘Niet naar Rusland’ in NRC Handelsblad	(1987)	(DJ 920)
T¹¹⁹	‘De Chicago-school. Aantekeningen over de Amerikaanse bouwstijl’ in NRC Handelsblad	(1987)	(DJ 924)
T¹²⁰	‘Na het het laatste Multatuli-jaar’ in NRC Handelsblad	(1988)	(DJ 929)
T^[120]m3	Exemplaar van ‘Cultureel Supplement’ met correcties bij ‘Na het laatste Multatuli-jaar’	(1988)
T¹²¹	‘Rectificatie’ in NRC Handelsblad	(1988)	(DJ 929)
T¹²²	‘Mevrouw Kets-Vree over het annoteren van Havelaar’ in Over Multatuli	(1988)	(DJ 934)
T¹²³	‘Open brief aan Frans Boenders, lid van de ako-jury’ in NRC Handelsblad	(1988)	(DJ 935)
T¹²⁴	‘W.F. Hermans op zoek naar de vader van Grijs’ in De Volkskrant	(1988)	(DJ I-61)
T^{[106, 108, 113 114, 118, 119, 120, 121]m4}	Knipsels met correcties bij bijdragen in NRC Handelsblad, Elseviers magazine en de Volkskrant	(1986-1988)
M³	Typoscript (kopij) voor de eerste druk van Door gevaarlijke gekken omringd	(1988)
T¹²⁵	‘Niet naar Rusland’ in Adieu adieu Sweet Bahnhof. De beste reisverhalen van 1987.[3]	(1988)
P¹	Drukproef voor de eerste druk van Door gevaarlijke gekken omringd	(1988)
P²	Drukproef (revisie) voor de eerste druk van Door gevaarlijke gekken omringd	(1988)
T¹²⁶	‘Stukjes en brokjes van Grijze Piet’ in Koos Hageraats (red.), De knuppel in het hoenderhok. Een bloemlezing polemieken. [4]	(1988)
D¹	Eerste druk van Door gevaarlijke gekken omringd	(1988)	(JS 397)
D^1m1	Correctie-exemplaar van de eerste druk van Door gevaarlijke gekken omringd	(1988-1989)
D²	Tweede druk van Door gevaarlijke gekken omringd	(1989)	(JS 398)
D^2m2	Correctie-exemplaar van de tweede druk van Door gevaarlijke gekken omringd	(1989)

[1] Er is niets poëtischer dan de waarheid. Schrijvers over Multatuli. Amsterdam 1986. De bijdrage van Hermans stond op p. 20-24. Het boek verscheen waarschijnlijk in de zomer van 1986.
[2] John Müller [red), Het literair drinkboek. Een mousserende bloemlezing uit de wereldliteratuur door John Müller met een beschouwing vooraf van Willem Frederik Hermans +25 hartige geheimen van Johannes van Dam. Amsterdam [1986], de bijdrage van Hermans op p. 11-13. Het boek zou in november 1986 verschijnen. (P.M. Brinkers [De Bijenkorf] aan Hermans, 2 september 1986, archief-Hermans.)
[3] Rudi Wester (red.), Adieu adieu Sweet Bahnhof. Amsterdam 1988. De bijdrage van Hermans op p. 91-99. De bloemlezing verscheen in mei van dat jaar.
[4] Koos Hageraats (red.), De knuppel in het hoenderhok. Een bloemlezing polemieken. Amsterdam 1988. De bijdrage van Hermans op p. 226-238. Deze uitgave, waarvan Hermans de proeven kort na die van Door gevaarlijke gekken omringd corrigeerde, verscheen in september 1988.

Bronbeschrijvingen van Door gevaarlijke gekken omringd

T^[1-63]m1
Knipsels met correcties bij bijdragen in Het Parool
Letterkundig Museum
WFH (Knipsels) Het Parool (nrs. 120-180) en (nrs. 181-232)

Hermans bewaarde zijn Bijkaart-stukken in een speciale map met Parool-knipsels. Een groot deel bundelde hij in 1977 in Boze Brieven van Bijkaart, en bij de samenstelling van de latere bundels Houten leeuwen en leeuwen van goud, Ik draag geen helm met vederbos (beide uit 1979) en Klaas kwam niet (1983) selecteerde Hermans ook weer steeds een aantal Bijkaart-stukken uit deze map.[1] Voor Door gevaarlijke gekken omringd nam Hermans de map opnieuw zorgvuldig door. Daarin had hij al eerder aangegeven welke bijdragen inmiddels gebundeld waren. Bij een aantal noteerde Hermans nu opmerkingen als ‘te flauw’, ‘verouderd’, ‘niet actueel meer’ of ‘niet herdrukken’ in de marge, maar veruit de meeste nog ongepubliceerde Bijkaart-stukken kwamen in aanmerking voor opname in Door gevaarlijke gekken omringd.[2] Ook een enkel stuk met een negatief oordeel in de marge, zoals het als ‘niet actueel meer’ beoordeelde ‘Nederland straks geboycot’, kreeg alsnog een plaats in de bundel.
De meeste van de drieënzestig Bijkaart-stukken die Hermans uit deze map selecteerde hebben geen of maar zeer beperkte correcties.[3] Een enkele maal, bijvoorbeeld bij ‘Een kolossale voorbereiding’, herschreef Hermans een enkele zin, die in gewijzigde vorm werd overgenomen in Door gevaarlijke gekken omringd. Een toevoeging in het knipsel van ‘De wetten van het pessimisme’ verwerkte Hermans niet in de latere kopij (M³). Meestal bleven de correcties beperkt tot de verbeteringen van zetfouten, correcties op woordniveau of verbeteringen van dateringen, waarbij Hermans zich ook wel eens vergiste. Het op 11 november 1978 gepubliceerde ‘Kronkel op Montmartre’ en ‘Op het landgoed Amelisweert’ (van 18 november 1978) had Hermans in omgekeerde volgorde in de Parool-map geplakt, waarna hij op een later moment niet de volgorde terugveranderde, maar abusievelijk de datering van beide stukken met potlood verwisselde.[4]
Bij ‘De dood in Dublin 3’ bevindt zich een pagina typoscript met correcties in blauwe en zwarte inkt van de tweede helft van deze Bijkaart-bijdrage. Het typoscript heeft een aantal kleine herzieningen ten opzichte van de Parool-publicatie, maar Hermans nam dit fragment niet op in Door gevaarlijke gekken omringd.[5]

T^[64-101]m2
Knipsels met correcties bij bijdragen in Het Parool en Nieuwsnet
Letterkundig Museum
WFH (Knipsels) Nieuwsnet (I) en (II)

In een aparte Nieuwsnet-map, die ook nog een aantal Bijkaart-stukken uit Het Parool bevat,[6] bracht Hermans de Bijkaart-publicaties onder die vanaf 19 mei 1979 in Nieuwsnet waren verschenen. Enkele van deze stukken had Hermans al opgenomen in de essaybundels Ik draag geen helm met vederbos (1979) en Klaas kwam niet (1983).[7] Door gevaarlijke gekken omringd bevat zeven Parool-publicaties uit deze map en eenendertig stukken uit Nieuwsnet. De meeste van die stukken hebben, net als de knipsels in de Parool-map, geen of slechts minieme wijzigingen. In een aantal gevallen bewaarde Hermans bij de bijdragen ook teksten die daaraan ten grondslag hadden gelegen. ‘Kleuren uit het aardedonker’ bijvoorbeeld bevat een door Bernard Chardère geschreven bijdrage ‘Les frères Lumière et la Couleur’, met daarbij de afbeeldingen van de broers Lumière die Hermans zou overnemen in Door gevaarlijke gekken omringd, en ‘Peereboom of Treurwilg?’ wordt voorafgegaan door Peerebooms artikel ‘Striem op Striem’,[8] waarop Hermans enkele aantekeningen maakte die hij gedeeltelijk in zijn column verwerkte.

M¹
Typoscript van ‘In dat geval zou ik niet aarzelen’
Omvang: [ 2 pagina’s ]
18 januari en 10 februari 1986
Letterkundig Museum
WFH (Correspondentie) Wolffers, I.

Op 10 januari 1986 verzocht Ivan Wolffers Hermans een bijdrage te leveren voor een bundel opstellen van Nederlandse schrijvers over hun kennismaking met het werk van Multatuli, waarvan de opbrengst geheel ten goede zou komen aan een standbeeld voor Multatuli: ‘We vragen u om een stuk tekst dat nog niet gepubliceerd is (we zijn niet met weinig tevreden) en het moet gaan over uw kennismaking met Multatuli, een mogelijke anecdote die daarmee in verband staat (als er geen bestaat kunt u hem rustig verzinnen; we zijn toch niet voor niets fictie schrijvers) en een tekst van Multatuli die u aan spreekt.’ Hermans antwoordde op 18 januari niet aan zijn verzoek te willen voldoen, waarna Wolffers op 27 januari Hermans nogmaals om zijn medewerking verzocht. Hermans bleef bij zijn standpunt, maar ‘[m]ocht de bundel toch doorgaan, dan moogt u, wat mij betreft, deze brief, eventueel samen met de vorige, erin opnemen indien u dit dienstig lijkt, maar verder kan ik niet gaan.’[9] Van beide brieven bevinden zich twee doorslagen in het archief-Hermans. De brieven van Hermans zouden integraal worden afgedrukt in Er is niets poëtischer dan de waarheid. Schrijvers over Multatuli. Hermans nam ze over in de ‘Aantekeningen’ bij ‘Aan het eind van het laatste Multatuli-jaar’ in Door gevaarlijke gekken omringd.

M²
Typoscript van ‘Verbetering’
Omvang: [ 1 pagina ]
10 april 1987
Letterkundig Museum
WFH (Correspondentie) De volkskrant

Direct na de publicatie van ‘Stukjes en brokjes van Grijze Piet’, op 10 april 1987 in de Volkskrant, stuurde Hermans een ‘Verbetering’ naar de Volkskrant, die op 15 april in de rubriek ‘Geachte redactie’ werd opgenomen. Van dit typoscript bevinden zich twee doorslagen in het archief-Hermans.

T^[120]m3
Exemplaar van ‘Cultureel Supplement’ met correcties bij ‘Na het laatste Multatuli-jaar’
Letterkundig Museum
WFH (Knipsels) CS NRC

Hermans bewaarde in zijn archief ook volledige Cultureel Supplementen van NRC Handelsblad. Soms gaat het om meer dan één exemplaar van hetzelfde supplement, een enkele keer met de adreswikkel er nog om. Bij deze bewaarde kranten bevindt zich een exemplaar van ‘Aantekeningen over de Chicago-school’, zonder aantekeningen. Van ‘Na het laatste Multatuli-jaar’ bewaarde Hermans twee exemplaren. Een daarvan heeft de drie correcties in de dateringen die ook genoemd werden in de ‘Rectificatie’ die op 5 februari 1988 in NRC Handelsblad was verschenen.

T^{[106, 108, 113 114, 118, 119, 120, 121]m4}
Knipsels met correcties bij bijdragen in NRC Handelsblad, Elseviers magazine en de Volkskrant
Letterkundig Museum
WFH (Knipsels) Hollands Diep (gf)

De map Hollands Diep, waaruit Hermans eerder al artikelen selecteerde voor achtereenvolgens Houten leeuwen en leeuwen van goud, Ik draag geen helm met vederbos en Klaas kwam niet,[10] bevat zes artikelen die Hermans opnam in Door gevaarlijke gekken omringd. Vier daarvan waren eerder gepubliceerd in NRC Handelsblad. ‘Niet bang’ en ‘De Chicago-school’ hebben geen correcties, ‘Niet naar Rusland’ heeft met de doorhaling van een overbodig lidwoord één kleine correctie. In ‘Na het laatste Multatuli-jaar’ bracht Hermans drie verbeteringen aan bij dateringen, die ook nog eens expliciet werden vermeld in een ‘Rectificatie’ in het NRC Handelsblad van 5 februari 1988. Ook deze rectificatie plakte Hermans in de map. De twee andere bijdragen waren eerder gepubliceerd in Elseviers magazine (‘Tranen storten aan de groeve’, zonder correcties) en de Volkskrant (‘Stukjes en brokjes van Grijze Piet’). Bij dit laatste artikel voegde Hermans ook een op 15 april 1987 in de Volkskrant gepubliceerde ‘Verbetering’ toe, die overeenkomt met de latere tekst van Door gevaarlijke gekken omringd. Ook enkele andere reacties op ‘Stukjes en brokjes van Grijze Piet’, waaronder zijn eigen ‘W.F. Hermans op zoek naar de vader van Grijs’, plakte Hermans in.

M³
Typoscript (kopij) van Door gevaarlijke gekken omringd
Omvang: [ 411 pagina’s ]
Februari – mei 1988
Archief Uitgeverij De Bezige Bij

Een zalmkleurige map uit het archief van De Bezige Bij bevat de door Hermans gecorrigeerde kopij voor Door gevaarlijke gekken omringd. In het voorjaar van 1988 had hij de door de uitgeverij voorgecorrigeerde kopij ontvangen, nadat hij – waarschijnlijk eind december – het typoscript voor de nieuwe essaybundel naar De Bezige Bij had gestuurd.[11] Het samengevoegde typoscript bestaat uit kopieën van de typoscripten van alle oorspronkelijke publicaties, die voor een groot deel eerder waren verschenen in Het Parool en Nieuwsnet. De handschriftelijke verbeteringen op de typoscripten waren gedeeltelijk al in die eerste publicaties verwerkt, maar een ander deel van de wijzigingen bracht Hermans aan bij de voorbereiding van de bundeling in Door gevaarlijke gekken omringd.[12]
Bij het samenvoegen van alle afzonderlijke typoscripten tot een geheel bracht Hermans, in eerste instantie in handschrift maar in een latere fase met een stempel, een doorlopende nummering aan.[13] Het typoscript, dat ook werd gebruikt voor het vervaardigen van een dummy van Door gevaarlijke gekken omringd, bevat opmerkingen en correcties in potlood, blauwe en vooral rode inkt, die afkomstig zijn van een redacteur. Diverse opmerkingen en aantekeningen in groene inkt zijn van de zetter en hebben betrekking op de productie van het boek. Op verschillende plaatsen in de kopij zijn stempels ‘mastercopy’ aangebracht.
De inhoudsopgave van de kopij komt nagenoeg overeen met de uiteindelijke inhoud en volgorde van Door gevaarlijke gekken omringd: alleen de ‘Open brief aan Frans Boenders’ ontbreekt. Ook de onderverdeling voor de bundel was al gemaakt, zij het dat ‘Landen en gebouwen’ bij de kopij nog ‘Steden en gebouwen’ heet; de ‘Aantekeningen’ maken al deel uit van de kopij, al zou Hermans die bij de proefcorrecties nog uitbreiden.[14]
De inhoudelijke wijzigingen die Hermans bij de bundeling aanbracht blijven in het algemeen beperkt tot kleine, overwegend stilistische herzieningen, meestal op zinsniveau. Af en toe schrapte hij een overbodige zin. Bij ‘Wat Knap niet snapt’ voegde Hermans de ondertitel ‘of Over het verschil tussen “lezen in Parijs” en “opkijken van het lezen in Parijs”’ toe. Op een ingevoegde pagina in afwijkend typoscript schreef Hermans een aanvullende alinea bij ‘De literaire prijsstijging’; ook het citaat van Charles Cros (met de bijbehorende aantekening) aan het einde van ‘Stations’ bracht Hermans bij het corrigeren van de kopij aan.[15] Dat Hermans zorgvuldig lette op de stijl van zijn Bijkaart-bijdragen mag blijken uit een tussen haakjes geplaatste aantekening in handschrift aan het einde van ‘Mussert was daar’, die al was aangebracht bij een correctieronde voorafgaand aan de plaatsing van deze column in Het Parool: ‘(“Dit stukje bleek na te zijn gecorrigeerd en overgetypt, 24x ‘in’ te bevatten. Ik heb het dus moeten veranderen, maar ik begrijp niet hoe het me gelukt is 24 x in te gebruiken en ook niet waardoor ik dat zo laat heb opgemerkt.)”’
Voor de bundeling in Door gevaarlijke gekken omringd vulde Hermans de kopij van de oorspronkelijke publicaties van ‘De valkuilen van de geschiedenis’ en ‘Aan het eind van het laatste Multatuli-jaar’ aan met enkele nieuwe bladen typoscript, gedeeltelijk ter vervanging van de voorafgaande. Het ook in details aanzienlijk gewijzigde ‘De valkuilen van de geschiedenis’ breidde hij met een aantal nieuwe alinea’s uit,[16] en aan ‘Aan het eind van het laatste Multatuli-jaar’ werd een extra stuk tekst toegevoegd.[17]
Hermans ging nauwelijks in op de vele opmerkingen en correcties die door de redacteur in de kopij waren aangebracht. Zo negeerde hij de kruisjes in blauwe inkt bij onvertaalde Parijse straatnamen in de Bijkaart-stukken, die voor de uniformiteit ook naar het Nederlands zouden moeten worden omgezet. Overigens waren de correcties door de redacteur voor het overgrote deel redactioneel van aard: afkortingen werden vervolledigd, cijfers werden uitgeschreven en af en toe werd onderkast omgezet naar kapitaal of omgekeerd. Daarnaast waren er veel wijzigingen in aaneenschrijvingen en spelling, waarbij Hermans onder andere in zijn gebruik van trema’s, koppeltekens en accenten werd gecorrigeerd: typische schrijfwijzen als ‘celluloïd’, ‘statuën’, ‘cabinetchef’ en ‘concierge’ werden verbeterd naar ‘celluloid’, ‘statuen’, ‘kabinetschef’ en ‘conciërge’, ‘politieuniform’ werd ‘politie-uniform’ en ‘métro’ werd ‘metro’. Ook Hermans’ gebruik van apostrofs bij woorden als ‘kaartjesbureau’s’ en ‘café’s’ werd aangepast.[18] Soms gingen de herzieningen van de redacteur verder en werden er stilistische wijzigingen doorgevoerd. In de slotzin van ‘Een loods vol dode koningen’ bijvoorbeeld werd ‘onnadenkend’ veranderd in ‘als gewoonlijk’; in ‘Van station tot museum’ werden de woorden ‘onder de overkapping’ ter verduidelijking toegevoegd.[19]
Hermans corrigeerde de kopij in delen. De eerste helft van de gecorrigeerde kopij stuurde hij op 25 april 1988 terug naar De Bezige Bij, het restant ging medio mei terug naar de uitgeverij.[20]

P¹
Drukproef voor de eerste druk van Door gevaarlijke gekken omringd
Omvang: [ 204 vellen ]
Mei – juni 1988
Collectie Frans A. Janssen

De eerste drukproef van Door gevaarlijke gekken omringd kwam in delen vanaf medio mei 1988 gereed en werd daarna eerst door de zetter en vervolgens door de redacteur van De Bezige Bij gecontroleerd.[21] Vanaf eind mei nam Hermans de proef in detail door. Medio juni meldde hij aan Rob Delvigne: ‘Ik heb de laatste weken met veel plezier de drukproeven van Dinky Toys gecorrigeerd en die van Door gevaarlijke gekken omringd. Het laatste boek wordt een dikke pil, een verzameling stukjes en stukken, dus misschien niet erg samenhangend. Maar zulke herdrukken zijn mij een pak van het hart omdat ik er dan zoveel mogelijk alle fouten en foutjes uit kan halen, die in de oorspronkelijke krantenpublicaties stonden.’[22]
Op de kopie van de proef, die enkele vragen en voorstellen voor herzieningen van de zetter bevatte,[23] bracht de redacteur van De Bezige Bij correcties en voorstellen daarvoor aan in potlood en blauwe en groene inkt. De herzieningen die Hermans op basis daarvan en op grond van zijn eigen controle aanbracht noteerde hij in rode inkt. Bij de inhoudsopgave noteerde hij dat deze moest worden uitgebreid met de ‘Open brief aan Frans Boenders’, die hij in typoscript (met handschriftelijke correcties) bij de proef invoegde. Ook enkele nagekomen illustraties voegde Hermans bij de vellen van de proef.
Een deel van de wijzigingen is redactioneel of stilistisch van aard, waarbij Hermans veelal suggesties van de corrector overnam. Verspreid over de proef zijn er daarnaast nog aanzienlijke inhoudelijke herzieningen en toevoegingen, gedeeltelijk in handschrift en gedeeltelijk via ingeplakte stukjes typoscript. Die zijn onder andere te vinden in de bijdragen ‘Water’, ‘De grote Augustinus’, ‘Multatuli: honderd jaar dood en nog niet vergeten’, ‘Mevrouw Kets-Vree over het annoteren van Max Havelaar’ en ‘Aan het eind van het laatste Multatuli-jaar’.[24] Met name bij de ‘Aantekeningen’ kwam Hermans nog met aanzienlijke uitbreidingen, met als meest omvangrijke de toevoeging van de aantekening bij ‘Wat Knap niet snapt’, die bestaat uit twee pagina’s typoscript, waarvan het tweede een kopie is van de ‘bladzijde taalkunde’ die Frida Balk-Smit Duyzentkunst eerder op diens verzoek aan Hermans had gestuurd.[25]

P²
Drukproef (revisie) voor de eerste druk van Door gevaarlijke gekken omringd
Omvang: [ 311 pagina’s; 3 vellen kettingpapier. ]
Juli-augustus 1988
Collectie Frans A. Janssen

Hermans corrigeerde de revisieproef van Door gevaarlijke gekken omringd waarschijnlijk eind juli en begin augustus 1988, direct nadat deze was geproduceerd. De proef werd Hermans opnieuw in delen toegezonden. Wederom besteedde hij veel aandacht aan de correctie van de proef, dit keer opgemaakt conform de bladspiegel van het uiteindelijke boek en afgedrukt op 311 pagina’s A4-papier. Het register was nog niet gezet, Hermans ontving die als matrixprint op drie vellen kettingpapier van verschillende lengten. Op die print plaatste de redacteur de opmerking: ‘Schrap naar hartelust wat overbodig is […], de helse machine klaart het in seconden’.
Schrappen en aanvullen deed Hermans ook nog in de proef zelf. Er zijn veel kleine correcties, die Hermans afwisselend aanbracht in blauwe inkt en in potlood. Een deel van de wijzigingen kwam voort uit opmerkingen van de redacteur op de voorafgaande proef (P¹): op haar verzoek veranderde Hermans bijvoorbeeld ‘fout of geen perspectief’ in ‘foute of geen perspectief’ (editie p. 353),[26] en het toegevoegde zinnetje ‘Henk Romijn Meijer was bij nader inzien blijkbaar niet intelligent en sympathiek genoeg’ in ‘Peereboom? Treurwilg?’ is te danken aan een opmerking van de redacteur. Op de eerste proef noteerde die bij de door Hermans gegeven opsomming: ‘Romijn Meyer vergeten?’, waarbij Hermans aanvankelijk als commentaar schreef: ‘Ja!’, om daarna een extra zinnetje bij wijze van ‘uitleg’ toe te voegen.[27] Voor het overige zijn er in deze revisieproef vooral kleine correcties van drukfouten, wijzigingen in interpunctie, aanvullingen van nog ontbrekende bronvermeldingen van eerste publicaties en varianten op woordniveau, zoals de wijziging van het zinnetje ‘Zo spel ik puur-Franse woorden op z’n Frans […]’ naar ‘Zo spel ik puur-Franse woorden meestal op z’n Frans […]’ in ‘Camiel’s plagiaat’ (editie p. 321). Iets omvangrijkere wijzigingen zijn er nog in ‘Mevrouw Kets-Vree over het annoteren van Max Havelaar’ en ‘De valkuilen van de geschiedenis’, maar vooral in ‘Open brief aan Frans Boenders’, dat op deze proef nog een toevoeging in typoscript en een extra alinea in het naschrift heeft.[28] Ook de ‘Aantekeningen’ bij de ‘Open brief aan Frans Boenders’ werden nog aangevuld, wat Hermans met een opmerking in de marge ‘blz 270 / 3 pagina’s’ aangaf.[29] Voordat Door gevaarlijke gekken omringd in productie ging zijn er nog enkele correcties door Hermans doorgegeven, onder andere bij ‘Het paradijs op aarde’ en ‘De ware Adèle’.[30] Gegevens over de totstandkoming van deze laatste wijzigingen ontbreken in het archief-Hermans en het archief van De Bezige Bij.

D^1m1
Correctie-exemplaar van de eerste druk van Door gevaarlijke gekken omringd
Omvang: 640 pagina’s
1988-1989
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Door gevaarlijke gekken omringd [1]

Een correctie-exemplaar in het archief-Hermans van de eerste druk van Door gevaarlijke gekken omringd heeft een papiertje op de rug met de vermelding ‘Eerste druk sept 88’ en op de Franse pagina een archief- en datumstempel ‘23 sep. 1988’. De pagina bevat ook verwijzingen naar meer dan veertig correcties en herzieningen, die Hermans vanaf najaar 1988 verspreid over een langere periode zou aanbrengen. Daarin bevinden zich ook twee brieven van lezers, die Hermans hadden gewezen op enkele fouten en slordige formuleringen in Door gevaarlijke gekken omringd.[31] Bij de correctie van de eerste druk maakte Hermans dankbaar gebruik van de hem aangereikte suggesties, bijvoorbeeld bij de herschrijving van enkele slecht lopende zinnen in het Bijkaartstukje ‘Een geïnspireerde’.
Een groot deel van de andere correcties waren aanvullingen en wijzigingen bij de bronvermeldingen van in Door gevaarlijke gekken omringd herdrukte stukjes, die Hermans allemaal te danken had aan Frans Janssen en vooral Rob Delvigne.[32] In hun brieven kwamen nog een paar andere foutjes aan de orde, zoals een verkeerde datering in ‘Water’, die Hermans ook verbeterde, maar een correctievoorstel voor een slecht lopende zin negeerde hij.[33]
Wel bracht Hermans op een aantal plaatsen wijzigingen aan in de spelling, met als voornaamste wijziging de omzetting van de ‘y’ naar ‘ij’ in het slot van ‘Multatuli: honderd jaar dood en nog niet vergeten?’. Daarover schreef Hermans aan Frida Balk-Smit Duyzentkunst, kort voor het verschijnen van de gewijzigde herdruk: ‘Gelukkig wordt Door gevaarlijke gekken omringd nu herdrukt. Er worden wel 50 fouten in verbeterd, vooral die waar y staat in plaats van ij. Het wordt nu dus Duyzentkunst. […] / Nu zal ik je toevertrouwen hoe de foute y’s op blz. 555 daar gekomen zijn in het Multatuli-citaat. Er stond eerst ij, in de oorspronkelijke Elsevier-publicatie. Maar iemand van de Bezige Bij wist dat Multatuli y schreef en vroeg of dat niet veranderd moest worden. Ik stemde daarin toe zonder na te denken. Het had wel degelijk ij moeten zijn, en dat wordt het nu dus weer, want dat citaat is van 1860 en toen was Multatuli nog niet op de y overgegaan. […] / In het gekkenboek staan ook foute beknopte bijzinnen. Ik vind dat erg mooi, omdat het zo snel klinkt, maar volgens de grammatica mag het eigenlijk niet.’[34]

D^2m2
Correctie-exemplaar van de tweede druk van Door gevaarlijke gekken omringd
Omvang: 640 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Door gevaarlijke gekken omringd [2]

Met een datumstempel ‘reçu le 20 oct. 1989’ op de Franse pagina gaf Hermans aan wanneer hij de tweede druk van Door gevaarlijke gekken omringd had ontvangen. In dit ook met een stempel ‘archief’ gemarkeerde exemplaar bracht hij enkele wijzigingen en aantekeningen aan met het oog op een nieuwe herdruk van de bundel, die er echter niet meer zou komen. De Franse pagina verwijst naar in totaal elf plaatsen met wijzigingen in de tekst of aanzetten daartoe. Tot drie keer toe corrigeerde Hermans de spelling ‘anecdotes’ naar ‘anekdotes’, daarnaast verbeterde hij op enkele plaatsen de schrijfwijze van ‘Izambard’ naar ‘Isambard’. Ook het register bevat een verbetering van een zetfout in een persoonsnaam.[35]
Dit correctie-exemplaar van Door gevaarlijke gekken omringd bevat ook een enveloppe met daarin onder andere een typoscript met een uitgebreide lijst met paginanummers, gedeeltelijk onder het kopje ‘Defecte zinnen?’, waarbij Hermans soms ‘verbeterd’ of ‘goed’ noteerde, andere liet hij ongemoeid. Het lijstje hoort bij het voorafgaande correctie-exemplaar (D^1m1), maar mogelijk overwoog Hermans voor een latere herdruk toch nog iets aan enkele van de geconstateerde ‘defecte zinnen’ te veranderen. Daarnaast bevat deze enveloppe enkele knipsels, mogelijk ook bedoeld om te verwerken in een volgende herdruk van de bundel.[36]

[1] Zie hiervoor ook de tekstgeschiedenis van Boze Brieven van Bijkaart (T^[1-112]m1), Houten leeuwen en leeuwen van goud (T^{[20, 23, 26, 29, 31, 33, 36]m3}), Ik draag geen helm met vederbos (T^{[4, 6, 7, 10, 13, 15-18, 21, 23]m1}) en Klaas kwam niet (T^{[2-4, 8, 9]m1}).
[2] Door gevaarlijke gekken omringd was de laatste bundel met Bijkaart-stukken. In totaal 28 Bijkaart-columns (22 uit Het Parool en 6 uit Nieuwsnet) zouden ongebundeld blijven.
[3] In de map Nieuwsnet archiveerde Hermans ook een aantal Bijkaart-stukken die in Het Parool waren verschenen. Zeven daarvan kregen een plaats in Door gevaarlijke gekken omringd. Zie de beschrijving bij Knipsels met correcties bij bijdragen in Het Parool en Nieuwsnet (T^[64-101]m2).
[4] Hermans nam de foute dateringen vervolgens over op de kopij (M³), waardoor deze ook met onjuiste bronvermeldingen in Door gevaarlijke gekken omringd werden opgenomen.
[5] Dit typoscript vormt een geheel met het typoscript van ‘De dood in Dublin’ dat Hermans opnam in de kopij (M³) voor Door gevaarlijke gekken omringd. Bij het in de Parool-map bewaarde typoscript ontbreekt de nummering van de kopij. Mogelijk besloot Hermans al bij de correctie van het typoscript om dit fragment niet op te nemen in de boekpublicatie.
[6] Een van de Parool-stukken in deze map is ‘Waar is het goed voor?’, daar gepubliceerd op 7 april 1979. Mogelijk omdat dit stuk in de map Nieuwsnet-stukken zat, noteerde Hermans op de kopij voor Door gevaarlijke gekken omringd Nieuwsnet als bron voor de eerste publicatie.
[7] Zie hiervoor de beschrijvingen bij de tekstgeschiedenis van Ik draag geen helm met vederbos (T^35m2) en Klaas kwam niet (T^{[10, 12, 14, 18-20, 22, 26-28, 30-34, 36, 38]m2}).
[8] J.J. Peereboom, ‘Striem op striem: journaal over de rechtgeaardheid.’ In: Hollands maandblad, 21 (1979-1980), afl. 378 (mei 1979), p. 62-66.
[9] Ivan Wolffers aan Hermans, 10 januari en 27 januari 1986 (citaat uit de eerste brief), met antwoorden van Hermans aan Wolffers op 18 januari en 10 februari 1986 (citaat uit de tweede brief). Originelen resp. doorslagen in archief-Hermans.
[10] Zie de tekstgeschiedenissen van Houten leeuwen en leeuwen van goud (T^{[12-17, 19, 21, 22, 24, 25, 27, 30, 32, 34, 35]m2}), Ik draag geen helm met vederbos (T^{[1-3, 5, 8, 9, 11, 12, 14, 20, 22, 24-28, 30-34, 36]m3}) en Klaas kwam niet (T^{[40-42, 47, 48]m4}).
[11] Op 10 december 1987 berichtte Hermans aan Loek Brons: ‘Mijn uitgever wil op 22 dec. een nieuwe essaybundel hebben, zoiets als klaas kwam niet en de andere. Ik pieker dag en nacht over de samenstelling en over een titel, die ik nog niet gevonden heb. Maar dat zal wel komen.’ (doorslag in archief-Hermans).
[12] Wanneer de correcties werden aangebracht is op de kopieën zelf niet te zien, maar blijkt uit het tekstvergelijkingsmateriaal van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis.
[13] Het totale typoscript omvat 411 pagina’s. Volgens de nummering met stempel van Hermans zijn dat er 395. Bij later toegevoegde pagina’s met in Door gevaarlijke gekken omringd op te nemen afbeeldingen ontbreekt het stempel, incidenteel vergat Hermans bovendien een pagina te nummeren. Ook de inhoudsopgave heeft geen consequente nummering.
[14] Zie daarvoor de beschrijvingen van de eerste drukproef (P¹) en de tweede drukproef (P²) van Door gevaarlijke gekken omringd hieronder.
[15] Het gaat om de zinnen ‘Het zou verstandig geweest zijn, te bepalen dat schrijvers die een P.C. Hooftprijs aanvaardden, zich daarmee verplichtten het volgende jaar in de jury zitting te nemen: bekroning door bekroonden. Maar nog niemand is op dit idee gekomen, geloof ik.’ en ‘”Peut-être le bonheur, n’est-il que dans les gares,” dichtte Charles Cros.*’. Zie Willem Frederik Hermans, Volledige Werken, deel 14. Amsterdam 2011, respectievelijk p. 415 en 511.
[16] Met de toegevoegde alinea’s ‘Volgens Multatuli […] flikken tot arlequinspak’ (editie p. 719-720) en ‘Nu betreft dit materiële zaken […] is moeilijk voorstelbaar.’ (editie p. 725-726) als meest omvangrijke wijzigingen. Ook de laatste alinea (‘Van een negentiende-eeuwse […] een ander gaat.’, editie p. 726) kwam niet voor in de eerste publicatie.
[17] De nieuw toegevoegde tekst begint in de editie op p. 739 na de witregel en loopt tot het einde van het artikel op p. 745 (‘Hoeveel subsidiegeld er […] hem wilden worden.’).
[18] Overigens gebeurde dat bij het redigeren van de kopij en ook later niet altijd consequent, waardoor in Door gevaarlijke gekken omringd weer veel verschillende schrijfwijzen voorkomen. Dat geldt voor woorden als ‘homeopathen’ (naast ‘homeopaten’) en ‘daguerréotypie’ (naast ‘daguerrotypie’). Ook de door Hermans vaak (maar lang niet altijd) gebruikte genitief-apostrof werd af en toe door de redacteur toegevoegd, bijvoorbeeld in twee zinnetjes in ‘Van koninklijken bloede’: ‘De zoon beweerde vader’s geheimen te kennen’ en ‘Toen, twee jaar na Naundorf’s dood, werd het laboratorium gesloten[…]’ (beide citaten in de editie op p. 269).
[19] Respectievelijk in de zinnen ‘Weer buiten gekomen, stak ik de sigaret op en gooide het lege pakje, als gewoonlijk, weg.’ en ‘Wie niet weet wat ik bedoel, kan zoiets nog zien in het station van Haarlem o.a., waar het restaurant een soort landhuis van gevernist hout is, dat daar onder de overkapping staat als in een broeikas.’, in de editie op de pagina’s 215 en 281.
[20] De voorzijde van de map waarin de kopij wordt bewaard heeft de datering ‘25/4/88’, met daarbij de initiaal G. (van Gerry Bruil). Daarboven staat vermeld: ‘(typoscript p. 16 t/m p. 220) / (rest volgt)’. Op pagina 221 van de kopij, bij de deeltitel ‘Landen en gebouwen’, staat de aantekening ‘Vervolg kopij W.F. Hermans Door gevaarlijke gekken omringd p 221 t/m p. 395 / 16/5/88 G’.
[21] De kopie van de drukproef uit de collectie van Frans Janssen heeft dateringen van 16 mei (Inhoudsopgave) tot en met 2 juni 1988 (Aantekeningen).
[22] Hermans aan Rob Delvigne, 19 juni 1988, doorslag in archief-Hermans.
[23] Een voorbeeld van een door Hermans overgenomen correctievoorstel van de zetter is de verbetering van het woord ‘drukfouten’ tot ‘zetfouten’ in ‘Mevrouw Kets-Vree over het annoteren van Max Havelaar’. De door de zetter aangegeven doorhaling van het accent bij ‘ovaal médaillon’ nam Hermans niet over; hij hield vast aan de Franse schrijfwijze van dat woord.
[24] Achtereenvolgens gaat het om de zinnen: ‘Zelfs de Romein Horatius (65-8 v. C.) […] (Epist. i, xix, 2)’ (in de editie op p. 169), ‘Het café heeft […] heer Le Ferron.’ (editie p. 262), ‘(Thorbecke heeft […] bundel Ideën, 1864-’65.)’ (editie p. 692), ‘Droogstoppel’s tot Stern gerichte vermaning […] de geboren Duitser Stern.’ (editie p. 712-713) en ‘De vergissing dat Multatuli […] niets is gebeurd.’ (editie p. 743).
[25] F. Balk-Smit Duyzentkunst aan Hermans, 4 april 1988, archief-Hermans. In zijn antwoordbrief van 10 april (doorslag in archief-Hermans) had Hermans al aangegeven de informatie te willen gebruiken: ‘Heel veel dank voor je grondige taalkundige beschouwing. Ik denk dat ik deze onverkort opneem in mijn nieuwe boek door gevaarlijke gekken omringd.’ De twee pagina’s typoscript betreft de tekst ‘De discussie over […] onbeholpen aanzien geven’ (editie, p. 748-750). Zie hiervoor ook de Commentaar bij Door gevaarlijke gekken omringd in de editie, p. 914-915.
[26] Op de eerste proef was deze correctie ook al door de redacteur aangebracht, maar toen nog door Hermans terugverbeterd, waarna de redacteur bij Hermans’ wijziging op de proef noteerde: ‘correctie overgenomen, hoewel schilders altijd over DE perspectief spreken’. Op de revisieproef volgde Hermans alsnog de aanwijzing van de redacteur op.
[27] De naam van Henk Romijn Meijer ontbrak in een citaat van Hermans uit Peerebooms ‘Striem op striem’. In feite was het een fout, doordat Hermans het citaat onvolledig op zijn kopij had overgenomen. Zie voor de betreffende tekst de editie op p. 315 vanaf ‘Simpel: De eerste zin […]’ tot het einde van het artikel op p. 316.
[28] Het typoscript bevat de zinnen ‘Voeten had een tijdje voor de Kultuurkamer gewerkt. Ook ik wist dit in 1946 niet. Er stond geen woord over in Doortocht. Toen het eindelijk aan het licht kwam, werd Doortocht al tientallen jaren door niemand meer gelezen.’, de toevoeging in het naschrift is ‘Ook bestaat de mogelijkheid dat een onbekende prutser de grote schrijver X imiteert, en dat de jury dan verheugd uitroept: Gelukkig! Een essay van de grote X! / En de prijs aan de imitator geeft.’, in de editie respectievelijk op p. 418 en p. 422.
[29] De daar ingevoegde krantenknipsels uit NRC Handelsblad met een commentaar van Hermans ontbreken bij de revisieproef.
[30] Gegevens ontleend aan het tekstvergelijkingsmateriaal van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis.
[31] Respectievelijk van J.H. Lemstra, 29 december 1988, en Joost Sibbrecht, 11 april 1989.
[32] Brieven van Frans Janssen en Rob Delvigne aan Hermans, respectievelijk 4 en 5 oktober 1988, archief-Hermans. Op basis van de brief van Delvigne veranderde Hermans de correcte datum in het onderschrift bij ‘Niet bang’, 14 november 1986, naar 1 november 1986, waardoor het stukje in de tweede druk van Door gevaarlijke gekken omringd ten onrechte 1 november als publicatiedatum heeft. Zie hiervoor de editie p. 444, en p. 882.
[33] Janssen schreef Hermans op 4 oktober 1988: ‘De zin op p. 277, 3e alinea van onder blijft me bezighouden. Ik zie dat nu pas, want je hebt er hier, in dit boek, een paar woorden aan toegevoegd die niet in Elsevier stonden. Ik geloof toch dat je aan deze woorden het onderwerp “het” moet toevoegen: “De wijze raad… of beter: het is daarvan de logische conclusie.”’ (archief-Hermans). Het bijzinnetje (‘, of beter: is daarvan de logische conclusie’) had Hermans op de revisieproef P² toegevoegd. Zie voor dit fragment p. 425 (vierde alinea) van de editie.
[34] Hermans aan F. Balk-Smit Duyzentkunst, 23 september 1989, doorslag in archief-Hermans.
[35] Deze correcties van Hermans zijn verwerkt in de editie. Zie ook de Ingrepenlijst bij Door gevaarlijke gekken omringd.
[36] In chronologische volgorde Eric J. Lerner, ‘Big Bang theory has fizzled out’ (Herald Tribune, 3 juni 1991), Bas Heijne, ‘Buil’ (Vrij Nederland, 7 september 1991), Battus (= Hugo Brandt Corstius), ‘Willems fauteuil en Hermans walvis’ (de Volkskrant, 20 september 1991), twee afleveringen van ‘B. Polak meent’ (Het Parool, 19 en 26 september 1992), John Watkins, ‘Professor Paul Feyerabend’ (The Independent, 4 maart 1994) en ‘Tocht door Hermans’ Amsterdam’ (Het Parool, 14 november 1994). Het stuk van Battus begint met de alinea ‘Wat hebben Guillaume Apollinaire en Hermans’ Melville gemeen? / Niets / Of toch iets. Het feit dat een zeventigjarige Nederlandse schrijver, die in Parijs woont, op één middag twee tentoonstellingen bezocht, op een kilometer van elkaar, een voor Apollinaire en een voor Melville. Het moet hem aan het denken hebben gezet over de lengte van het leven en de raadsels van de roem.’ Hermans noteerde hierbij: ‘Battus nu werkelijk stapelgek geworden. Noch de Apollinaire-tentoonstelling noch een over Melville (als die er geweest is) heb ik gezien.’

De tekstbezorging van Door gevaarlijke gekken omringd

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Door gevaarlijke gekken omringd samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van Door gevaarlijke gekken omringd in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (tweede druk, 1989 (D²)) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdruk, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.

p. 172, r. 20	Gonzalez Byass	Gonzales Byass	M³
p. 176, r. 30	p22-4-’78	p22-7-’78	M³
p. 195, r. 20-21	chirurgie niet stil…).	chirurgie niet stil…)	T⁹⁵
p. 212, r. 1	Lodewijk xviii, liet	Lodewijk xviii liet	P²
p. 301, r. 15	theater(‘théâtre’!).	theater (‘théâtre’!)	T¹⁶
p. 307, r. 6-7	vrijwel onmiddellijk weer	vrijwel onmiddelijk weer	T²⁶
p. 323, r. 10-11	Anekdotes over W.F. Hermans	Anecdotes over W.F. Hermans	D^2m1
p. 323, r. 14-15	wat een anekdote was.	wat een anecdote was.	D^2m1
p. 390, r. 22	p 24-6 en 1-7-’78	p 24-6 en 7-1-’78	T^[1-63]m1
p. 434, r. 19	was hij’ (de toegesprokene	was hij (de toegesprokene	T¹¹⁰
p. 434, r. 22	Handelsblad) ‘voor mij	Handelsblad) voor mij	T¹¹⁰
p. 442, r. 29	gebleven? Elders?).	gebleven? Elders?)	T¹⁰⁸
p. 455, r. 13	Helaas, anekdotes over	Helaas, anecdotes over	D^2m1
p. 458, r. 10	Isambard Kingdom Brunel	Izambard Kingdom Brunel	D^2m1
p. 483, r. 24-25	een pseudoniem!). Maar	een pseudoniem!) Maar
p. 537, r. 19	fratsen en blote billen	fratsen en bloten billen	M³
p. 541, r. 5	Isambard Kingdom Brunel	Izambard Kingdom Brunel	D^2m1
p. 541, r.34-35	Isambard Kingdom Brunel	Izambard Kingdom Brunel	D^2m1
p. 542, r. 1	Isambard Brunel dcl	Izambard Brunel D.C.L.	D^2m1
p. 554, r. 15	p26-8 tot 9-9-’78	p26-8 tot 2-9-’78	T^[64-101]m2
p. 555, r. 10	‘Stately, plump Buck Mulligan	‘Stateley, plump Buck Mulligan	M³
p. 556, r. 7	10.00 a.m.-1.00 p.m.’.	10.00 a.m.-1.00 p.m.’	T⁹⁰
p. 601, r. 19	‘ligt achter ons.’	‘ligt achter ons.	T⁷³
p. 691, r. 8	De Witt stond	De Wïtt stond	M³
p. 701, r. 34-35	Maria’s broeder, Mulder’s dochter.	Maria’s broeder, Mulder’s dochter.	T¹²⁶
p. 703, r. 35	niet sterk (eng.)’.	niet sterk (eng.)’	T¹²⁶
p. 704, r. 7	meewarig (fr.)’.	meewarig (fr.)’	T¹²⁶
p. 704, r. 14-15	tegengesproken wordt.’.	tegengesproken wordt.’
p. 711, r. 25-26	(eerste druk 1976,	(eerste druk 1967,
p. 722, r. 33	overtuigt Nelleke’s Tine	overtuigd Nelleke’s Tine	M³
p. 756, r. 19-20	de Volkskrant van 15 en 18 april ’87.	de Volkskrant van 15 en 16 april ’87.	T¹²⁶
p. 757, r. 35	geweest is…). Dus	geweest is…) Dus	T¹²⁶
p. 759, r. 27	en verwoeste dorpen.”‘	en verwoeste dorpen.’
p. 764, r. 24	Bruijn Prince, de	Bruyn Prince, de	D²
p. 764, r. 27	Brunel, Isambard Kingdom	Brunel, Izambard Kingdom	D^2m1
p. 764, r. 33	Brunel, dcl, Isambard	Brunel, D.C.L., Izambard	D^2m1
p. 767, r. 29	Heijermans, Herman	Heyermans, Herman	D²
p. 769, r. 17	Laan, Kornelis ter	Laan Kornelis ter
p.770, r. 17	Morgan	[witregel] Morgan	D¹
p. 770. r. 31-34	Muybridge, Eadweard / [witregel] / Nabokov, Vladimir	Muybridge, Eadweard / Moortel, Philip van / Nabokov, Vladimir	D^1m1
p. 773, r. 15	Trischmann	Trischman	D^2m1
p. 774, r. 17-18	Voort van der Kleij, John van der	Voort van der Kley, John van der	D²

Witregels

Op de volgende pagina’s in de uitgave van Door gevaarlijke gekken omringd valt het staartwit van de pagina samen met een witregel:

p. 171
p. 217
p. 219
p. 223
p. 273
p. 298
p. 309
p. 339
p. 386
p. 389
p. 404
p. 406
p. 420
p. 447
p. 505
p. 506
p. 509
p. 510
p. 518
p. 560
p. 563
p. 570
p. 592
p. 607
p. 650
p. 657
p. 666
p. 667
p. 672
p. 675
p. 676
p. 679
p. 740
p. 749
p. 750

Koppeltekens

In de uitgave van Door gevaarlijke gekken omringd moeten de afbrekingstekens in de hieronder vermelde woorden als koppelteken gelezen worden:

p. 207, r. 1-2	niet-strategische
p. 211, r. 17-18	begin-negentiende-eeuwse
p. 223, r. 1-2	(1862-1932)
p. 237, r. 5-6	negentiende-eeuwse
p. 280, r. 1-2	twintigste-eeuwse
p. 280, r. 29-30	west- en achterzijde
p. 300, r. 14-15	Othon-Christian
p. 318, r. 3-4	Parlez-vous franglais
p. 319, r. 1-2	mille-feuille
p. 327, r. 25-26	Simons-Mees
p. 355, r. 26-27	179-184
p. 368, r. 20-21	Jean-Jacques
p. 387, r. 16-17	Wolters-Noordhoff
p. 389, r. 32-33	1941-1950
p. 426, r. 23-24	dichter-denker-apologeet-tafelredenaar-Vondelhoogleraar
p. 458, r. 17-18	niet-bestaande
p. 480, r. 20-21	zwart-witfotografie
p. 487, r. 5-6	ex-Nieuw-Links
p. 487, r. 29-30	Clément-Bayard
p. 500, r. 10-11	pseudo-antiek
p. 506, r. 25-26	niet-plaatsvinden
p. 513, r. 23-24	Monplaisir-Paleis
p. 523, r. 4-5	anti-Sovjet
p. 526, r. 22-23	1872-1922
p. 527, r. 28-29	Noord-Amerika
p. 529, r. 12-13	1747-1808
p. 545, r. 8-9	afzetter-zoals-je-ze-alleen-in-onderontwikkelde-landen-aantreft
p. 599, r. 1-2	Vichy-Frankrijk
p. 603, r. 8-9	Voor-Indië
p. 605, r. 20-21	1939-1945
p. 619, r. 6-7	hand- en spandiensten
p. 626, r. 14-15	Midden-Amerika
p. 628, r. 23-24	historisch-materialistische
p. 639, r. 29-30	Fuji-kleurenfilm
p. 655, r. 6-7	e-lipogramezelsbrug
p. 666, r. 1-2	pseudo-autobiografische
p. 674, r. 24-25	wonderkind-of-total-loss-verhalen
p. 685, r. 25-26	aspirant-weter
p. 705, r. 20-21	Pène-citaat
p. 714, r. 16-17	facsimile-editie
p. 732, r. 16-17	Multatuli-ontvangst
p. 739, r. 33-34	Multatuli-bibliografie