Willem Frederik Hermans Volledige Werken

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans

T1	‘De dood in Merano’ in Hollands Diep	(1977)	(DJ 597)
T2	‘Blanco papier’ (‘van Age Bijkaart, uit Parijs’) in Het Parool	(1978)	(DJ 683)
T3	‘De stijl van Jan Cremer’ (‘van Age Bijkaart, uit Parijs’) in Het Parool	(1978)	(DJ 685)
T4	‘Hoe beroemd is Jan Cremer’ (‘van Age Bijkaart, uit Parijs’) in Het Parool	(1978)	(DJ 687)
T5	‘Twaalf beroemde denkers voor de Belgische radio’ in NRC Handelsblad	(1978)	(DJ 690)
T6	‘De glinsterende wereld van de prijzen’ (‘van Age Bijkaart, uit Parijs’) in Het Parool	(1978)	(DJ 699)
T7	‘Schijndood begraven?’ (‘van Age Bijkaart, uit Parijs’) in Het Parool	(1978)	(DJ 700)
T8	‘Het huis van Balzac’ (‘van Age Bijkaart, uit Parijs’) in Het Parool	(1978)	(DJ 713)
T9	‘Een droeve mijmering’ (‘van Age Bijkaart, uit Parijs’) in Het Parool	(1978)	(DJ 714)
T[2-4, 8, 9]m1	Knipsels met correcties bij bijdragen in Het Parool
T10	‘Heb ik eigenlijk wel lezen geleerd’ (‘van Age Bijkaart uit Parijs’) in Het Parool	(1979)	(DJ 722)
T11	‘Simone’ (‘van Age Bijkaart, uit Parijs’) in Het Parool	(1979)	(DJ 727)
T12	‘Leve de democratie!’ (‘van Age Bijkaart, uit Parijs’) in Het Parool	(1979)	(DJ 731)
T13	‘’t Is achter de schermen te duister om vast te stellen of het daar interessanter is dan ervóór’ in NRC Handelsblad	(1979)	(DJ 735)
T14	‘Trotski en Stalin’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 740)
T15	‘Klaas kwam niet’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 744)
T16	‘De mythe tegen beter weten in’ in NRC Handelsblad	(1979)	(DJ 747)
T17	‘Wel en wee van de wereldroem’ in NRC Handelsblad	(1979)	(DJ 752)
T18	‘De Mirliton’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 753)
T19	‘Heinrich Hugendubel’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 756)
T20	‘Dass ich gar kein Holländer bin…’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 758)
T21	‘Een martelaar voor Vondel. Peter Johannes Stals 1892-1969’ in NRC Handelsblad	(1979)	(DJ 762)
T22	‘Khnopff’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 765)
T23	‘Geen zoeker, maar een ziener – een blinde ziener, zoals het hoort. Nietzsches nieuwste biografie’ in NRC Handelsblad	(1979)	(DJ 772a)
T24	‘Nietzsche’s wederopstanding’ in NRC Handelsblad	(1979)	(DJ 773)
T25	‘Nietzsche’s wederopstanding (2)’ in NRC Handelsblad	(1979)	(DJ 775)
T26	‘Nullen in verleden en toekomst’ in Nieuwsnet	(1979)	(DJ 777)
T27	‘Daverende Successen (1)’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 782)
T28	‘Daverende Successen (2)’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 783)
T29	‘Guy de Maupassant herleeft’ in NRC Handelsblad	(1980)	(DJ 787)
T30	‘De toenemende verdierlijking van de Nederlandse politicus’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 798)
T31	‘Piëteit’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 800)
T32	‘Heb ik het niet gezegd?’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 806)
T33	‘Flaubert herdacht’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 807)
T34	‘Slaap’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 815)
T35	‘Tribschen. Nietzsche en Wagner in Zwitserland’ in NRC Handelsblad	(1980)	(DJ 823)
T36	‘Magiërs en vertalers’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 824)
T37	‘Luzern. Lou Salomé. Pr. Nietzsche en de Wagners’ in NRC Handelsblad	(1980)	(DJ 825)
T38	‘De Perzen in de literatuur’ in Nieuwsnet	(1980)	(DJ 829)
T[10, 12, 14, 18-20, 22, 26-28, 30-34, 36, 38]m2	Knipsels met correcties bij bijdragen in Het Parool en Nieuwsnet
T39	‘Het lijden van een dikke man’ in NRC Handelsblad	(1980)	(DJ 834)
T40	‘Zich onvergetelijk maken, het dagboek van Marie Bashkirtseff’ in NRC Handelsblad	(1981)	(DJ 838)
T41	‘Het lijden der vertaalde schrijvers’ in NRC Handelsblad	(1981)	(DJ 839)
T42	‘Het ras beheerst ’s werelds loop. De veelgesmade graaf Gobineau (1816-1882)’ in NRC Handelsblad	(1981)	(DJ 840)
T43	‘Nabeschouwing’ in Henri Béraud, De martelgang van een dikzak. Vertaald en van een nawoord voorzien door Willem Frederik Hermans. Amsterdam 1981, p. 151-175	(1981)	(JS 479)
T44	‘Hiernamaals’ in NRC Handelsblad	(1981)	(DJ 846)
T45	‘Over Popper’ in Hollands Maandblad	(1981)	(DJ 847)
T46	‘De mythe, tegen beter weten in’ in H.P. Lovecraft, Griezelverhalen. Amsterdam 1982, p. 7-14	(1982)
T47	‘99 jaar Kafka’ in NRC Handelsblad	(1982)	(DJ 858)
T48	‘Nietzsche door de Arbeiderspers verklaard’ in NRC Handelsblad	(1982)	(DJ 859)
T[25, 48]m3	Exemplaren met correcties bij bijdragen in NRC Handelsblad [Cultureel Supplement]
T[40-42, 47, 48]m4	Knipsels met correcties bij bijdragen in NRC Handelsblad
T49	‘Landmeter of landloper. Kafka’s “Het slot” door een vergrootglas bezien’ in NRC Handelsblad	(1982)	(DJ 861)
T50	‘Hoe voorspelbaar is de kosmos? Het indeterminisme van Karl Popper’ in NRC Handelsblad	(1983)	(DJ 864)
T51	‘De zuster van Zarathoestra’ in NRC Handelsblad	(1983)	(DJ 867)
D1	Eerste druk van Klaas kwam niet	(1983)	(JS 374)
D1m1	Correctie-exemplaar van de eerste druk van Klaas kwam niet	(1983)
D2	Tweede druk van Klaas kwam niet	(1983)	(JS 375)
D2m2	Correctie-exemplaar van de tweede druk van Klaas kwam niet	(1983)

Bronbeschrijvingen van Klaas kwam niet

T^{[2-4, 8, 9]m1}
Knipsels met correcties bij bijdragen in Het Parool
Letterkundig Museum
WFH (Knipsels) Het Parool (nrs. 181-232)

De Bijkaart-columns die Hermans voor Het Parool schreef, bewaarde hij in een speciale map.[1] Enkele van deze bijdragen nam hij op in Klaas kwam niet. De betreffende columns hebben geen of slechts enkele correcties in handschrift, waarbij het gaat om de verbetering van zetfouten of om kleine herzieningen. Voorbeelden van dergelijke licht gecorrigeerde bijdragen zijn twee stukken over Jan Cremer (‘De stijl van Jan Cremer’ en ‘Hoe beroemd is Jan Cremer’), die onder de titel ‘Jan Cremer’ in Klaas kwam niet werden samengevoegd.

© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]

T^{[10, 12, 14, 18-20, 22, 26-28, 30-34, 36, 38]m2}
Knipsels met correcties bij bijdragen in Het Parool en Nieuwsnet
Letterkundig Museum
WFH (Knipsels) Nieuwsnet

Nadat Hermans in april 1979 zijn laatste Bijkaart-column voor Het Parool had geschreven, verscheen op 19 mei 1979 de eerste ‘Bijkaart’ in Nieuwsnet.[2] Hermans bewaarde de uitgeknipte Nieuwsnet-columns, geplakt op roze ruitjespapier, in een aparte Nieuwsnet-map die ook een aantal bijdragen uit Het Parool bevat. Bij veel knipsels verbeterde Hermans zetfouten, hij bracht kleine redactionele veranderingen aan en hield bij welke stukken herdrukt waren. Voorin de map hield Hermans op inventarislijsten bij wanneer de bijdragen waren gepubliceerd en of hij daarvoor al betaald was. Bij deze inventaris bevinden zich ook enkele pagina’s met aantekeningen waaruit blijkt dat Hermans na de uitgave van de thematisch geordende bundels Houten leeuwen en leeuwen van goud (1979) en Ik draag geen helm met vederbos (1979) opnieuw nadacht over thematische bundeling van een aantal stukken. Zo noteerde hij op 12 februari 1981 een aantal relevante bijdragen onder de kop ‘Een boekje maken Artistieke Slechteriken’ en maakte hij een tweede lijstje met stukken voor een ‘Reisboekje’. Maar met de lijstjes gebeurde nadien niets meer. Een aantal van de daarop voorkomende titels nam Hermans in 1983 op in het in korte tijd samengestelde Klaas kwam niet.[3]

© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]

T^{[25, 48]m3}
Exemplaren met correcties bij bijdragen in NRC Handelsblad [Cultureel Supplement]
Letterkundig Museum
WFH (Knipsels) CS NRC

Naast mappen met knipsels bewaarde Hermans in zijn archief ook volledige Cultureel Supplementen van NRC Handelsblad. Soms gaat het om meerdere exemplaren van hetzelfde supplement, een enkele keer met de adreswikkel er nog om. In de stukken ‘Nietzsche’s wederopstanding (2)’ en ‘Nietzsche door de Arbeiderspers verklaard’ bracht Hermans telkens één wijziging aan, respectievelijk een inhoudelijke (‘Madras’ wordt ‘Bombay’) en een verbetering van een zetfout. Het laatstgenoemde artikel bewaarde Hermans ook in de map ‘Hollands Diep’ (zie hieronder), daar met iets meer correcties.

[Terug naar overlevering]

T^{[40-42, 47, 48]m4}
Knipsels met correcties bij bijdragen in NRC Handelsblad
Letterkundig Museum
WFH (Knipsels) Hollands Diep (gf)

In de map ‘Hollands Diep’ bewaarde Hermans een grote hoeveelheid knipsels uit verschillende kranten en tijdschriften, en net als bij de Nieuwsnet-map bevindt zich voorin de map een gedetailleerde inventarislijst. In eerdere jaren had Hermans bij het samenstellen van de bundels Houten leeuwen en leeuwen van goud (zeventien teksten) en Ik draag geen helm met vederbos (tweeëntwintig teksten) al veel publicaties uit deze map geselecteerd.[4] In 1983 nam hij voor Klaas kwam niet opnieuw enkele stukken hieruit op, die hij – net als andere teksten voor de bundel – op een later moment nog in meer of mindere mate zou bewerken. Ditmaal selecteerde Hermans er slechts vijf, die in 1981 en 1982 waren verschenen in NRC Handelsblad. Hermans’ aantekeningen op de stukken die in Klaas kwam niet zouden verschijnen zijn minimaal: hij bracht slechts af en toe een redactionele wijziging aan en corrigeerde her en der een zetfout.

© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]

D^1m1
Correctie-exemplaar van de eerste druk van Klaas kwam niet
Oktober-november 1983
Omvang: 468 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Klaas kwam niet [1]

Op de Franse titelpagina van Hermans’ archiefexemplaar van de eerste druk van Klaas kwam niet, gedateerd 14 oktober 1983, staan vijftien paginanummers die verwijzen naar pagina’s met aantekeningen. In de meeste gevallen gaat het om kleine stilistische varianten en zetfouten, daarnaast corrigeerde Hermans de schrijfwijze van enkele eigennamen in het register, waarin hij ook overbodige komma’s verwijderde.
Een aantal correcties heeft betrekking op fouten die pas na Hermans’ correctie van de revisieproef voor de eerste druk van Klaas kwam niet waren ontstaan, en waarover Hermans zijn verbazing had uitgesproken in een brief aan zijn uitgever: ‘Op blz. 110, tweede regel van boven, staat: “helemaal de enige”. / Dit moet zijn: “helemaal de enige” / En zó, zoals het hoort, stond het dan ook op de in mijn bezit zijnde revisie! […] Werkelijk totaal ontoelaatbaar is het dat, terwijl in de laatst door mij ontvangen proef (ook in de andere proeven, ook in de kopij) overal waar dit te pas kwam “E. Du Perron” stond, wat, nu het boek klaar is, veranderd blijkt te zijn in “E. du Perron”.’ Dolf Hamming, op dat moment directeur van De Bezige Bij, antwoordde Hermans dat de foutieve cursivering een fout van de drukker was en dat de andere correcties de schuld waren van ‘een consciëntieuze free-lance corrector’ die de correcties op het allerlaatste moment had aangebracht.[5] Achterin het correctie-exemplaar plakte Hermans een overzicht in van alle paginanummers waar Du Perron ‘goed’ dan wel ‘fout’ op voorkomt. Bij de aantekeningen, achterin Klaas kwam niet, voegde Hermans voor de tweede druk toe: ‘Waarom men E. Du Perron dient te schrijven en niet E. du Perron, zoals in Nederland gebruikelijk, is door A. Bijkaart uiteengezet in diens Boze Brieven, p. 364.’[6]
Een in potlood genoteerde aantekening, die als enige correctie niet in de tweede druk van Klaas kwam niet werd verwerkt, schreef Hermans pas na het verschijnen van die herdruk op. Hermans had ‘Rome’s Piazza Colonna. De keizer’ in het stuk ‘De Mirliton’ willen vervangen door ‘z’n Forum in Rome. Napoleon’. Hij nam deze correctie over in zijn exemplaar van de tweede druk (D^2m2, zie hieronder) en schreef in een opdrachtexemplaar van de tweede druk voor Frans Janssen: ‘Voor Frans, met wie ik blijkbaar toch niet lang genoeg in Rome ben geweest…’. Boven het stuk zelf schreef Hermans met een pijl naar de foutieve passage: ‘Afschuwelijke blunder!’[7]

© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]

D^2m2
Correctie-exemplaar van de tweede druk van Klaas kwam niet
Omvang: 468 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Klaas kwam niet [2]

In het archief-Hermans bevindt zich een correctie-exemplaar van de tweede druk van Klaas kwam niet, waarin Hermans op verschillende momenten in verschillende kleuren inkt en in potlood aantekeningen maakte, die gedeeltelijk bedoeld waren als correcties voor een nieuwe herdruk, die echter nooit zou verschijnen. Bij de uit het correctie-exemplaar van de eerste druk overgenomen wijziging van ‘Rome’s Piazza Colonna. De keizer’ in ‘z’n Forum in Rome. Napoleon’ komen nu nog een veertiental nieuwe correcties. De wijzigingen zijn vooral van stilistische aard, waarbij er ook eenmaal sprake is van modernisering van spelling, daarnaast voegt Hermans een keer een kort zinnetje toe en corrigeert hij een fout in een Franse titel.
‘Het Slot, door een vergrootglas’ voorzag Hermans van de nodige aantekeningen, vaak voorzien van de toevoeging ‘NRC’. Hermans deed dit nadat in 1984 het boek Reiziger in scheerapparaten. Kafka in Nederland en Vlaanderen. Overzicht, bloemlezing en bibliografie van de receptie van Franz Kafka’s werk in het Nederlandse taalgebied van Niels Bokhove was verschenen, met daarin tot grote verontwaardiging van Hermans de oude NRC-versie van zijn tekst over Kafka’s Het Slot. Hermans was weliswaar op de hoogte van de via De Bezige Bij verleende toestemming voor herdruk, maar die gold alleen de laatste tekstversie zoals die in Klaas kwam niet gepubliceerd was en niet de eerste publicatie.[8] De verschillen tussen beide tekstversies markeerde Hermans in het correctie-exemplaar van Klaas kwam niet en ook in een bewijsexemplaar van Reiziger in scheerapparaten, dat hij in januari 1985 ontving.[9]
Het correctie-exemplaar bevat ook een aantal knipsels, waaronder een krantenartikel uit 1992 over Arnold Pomerans,[10] waarop Hermans in grote letters met blauw potlood de juiste schrijfwijze van de achternaam van de vertaler noteerde, die in ‘Daverende successen (2)’ nog ‘Pommerans’ luidt. Hermans nam deze correctie niet over in dit correctie-exemplaar.

Overzicht van inhoudelijke en stilistische correcties in D2m2

© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]

[1] Zie hiervoor ook de tekstgeschiedenis van Boze Brieven van Bijkaart (T^[1-112]m1) en de tekstgeschiedenis van Houten leeuwen en leeuwen van goud (T^{[20, 23, 26, 29, 31, 33, 36]m3}).
[2] Respectievelijk ‘Droeve tijding’, in: Het Parool, 14 april 1979, en ‘Commercie en corruptie’, in: Nieuwsnet, 19 mei 1979.
[3] Zie de Commentaar bij Klaas kwam niet in Willem Frederik Hermans, Volledige Werken, deel 13. Amsterdam 2010, p. 821-822.
[4] Zie hiervoor ook de tekstgeschiedenis van Houten leeuwen en leeuwen van goud (T^{[12-17, 19, 21, 22, 24, 25, 27, 30, 32, 34, 35]m2}) en Ik draag geen helm met vederbos (T^{[1-3, 5, 8, 9, 11, 12, 14, 20, 22, 24-28, 30-34, 36]m3}).
[5] Hermans aan De Bezige Bij (Dolf Hamming), 17 oktober 1983 (doorslag in archief-Hermans) en De Bezige Bij (Dolf Hamming) aan Hermans, 24 oktober 1983 , archief-Hermans. Zie hiervoor ook de Commentaar bij Klaas kwam niet in de editie, p. 823-824.
[6] De opmerking over Du Perron staat in Boze Brieven van Bijkaart (1977), nu in: Willem Frederik Hermans, Volledige Werken, deel 12. Amsterdam 2006, p. 417. Zie voor de kwestie ‘du Perron’/‘Du Perron’ ook de tekstgeschiedenis van Het sadistische universum 1 (D^11m6).
[7] Het opdrachtexemplaar bevindt zich in de Collectie Frans Janssen, Krommenie. Zie hiervoor ook de Commentaar bij Klaas kwam niet in de editie, p. 875.
[8] In het archief-Hermans bevindt zich onder het signatuur WFH (correspondentie) Querido’s uitgeverij een uitvoerige briefwisseling over de kwestie. Hermans eiste dat het boek van Bokhove uit de handel zou worden genomen. Ary Langbroek, op dat moment directeur van Querido, probeerde de zaak te sussen, maar dat mislukte, waarna een uitgebreide correspondentie met inmenging van Uitgeverij De Bezige Bij en advocaten volgde en een gang naar de rechter dreigde. In het voorjaar van 1985 werd overeenstemming bereikt over een schadevergoeding en een inlegvel in het boek van Bokhove. Een rechtszaak was daarmee van de baan.
[9] Zie ook Niels Bokhove, ‘Nooit meer strepen’. In: De parelduiker, 1 (1996-1997), afl. 1 (maart 1996), p. 54-56.
[10] Arjan Peters, ‘Als ik een vrouw was, kreeg ik elk jaar een kind’. In: de Volkskrant, 23 oktober 1992.

Correcties in het auteursexemplaar van de tweede druk van Klaas kwam niet

De hieronder gepresenteerde lijst geeft een overzicht van stilistische en inhoudelijke herzieningen in het correctie-exemplaar van de tweede druk van Klaas kwam niet (D^2m2). Vanwege de niet-definitieve status van dit materiaal zijn deze herzieningen niet in de editie overgenomen. Correcties van evidente zetfouten, met inbegrip van verbeteringen die Hermans aanbracht in citaten, zijn wel verwerkt in de editie. Zie daarvoor de lijst met editeursingrepen.
Na het paginacijfer en het regelnummer van de tekst van de editie volgt eerst de daarbij horende tekst, gevolgd door de herziene tekst volgens het correctie-exemplaar.

De tekstbezorging van Klaas kwam niet

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Klaas kwam niet samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van Klaas kwam niet in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (D²) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.

Witregels

Op de volgende pagina ‘s in de uitgave van Klaas kwam niet valt het staartwit van de pagina samen met een witregel:

p. 385
p. 430
p. 435
p. 441
p. 473
p. 514
p. 534
p. 540
p. 552
p. 555
p. 557
p. 568
p. 575
p. 595
p. 600
p. 623
p. 629
p. 644
p. 657
p. 672
p. 674
p. 675
p. 687
p. 711
p. 749
p. 754
p. 791
p. 799
p. 801

Koppeltekens

In de uitgave van Klaas kwam niet moeten de afbrekingstekens in de hieronder vermelde woorden als koppelteken (en in een enkel geval als weglatingsteken) gelezen worden: