Dinky Toys (1976)

Selecteer een deel 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Cumulatief register

Inleiding

Vanaf 1962 publiceerde Willem Frederik Hermans af en toe korte tekstjes als ‘Kleinigheden’ en later als ‘Dinky Toys’ in Podium en andere tijdschriften. Eind jaren zestig was er sprake van een bibliofiele uitgave van Dinky Toys, maar die kwam er op dat moment niet. Wel publiceerde Hermans in de zomer van 1976 in eigen beheer een kleine verzameling Dinky Toys, in een oplage van circa zestig exemplaren. In de jaren daarna waren er geregeld plannen voor een nieuwe uitgave. Een tweede druk van Dinky Toys, in feite een fors uitgebreide en herziene handelsuitgave van de verzameling uit 1976, verscheen uiteindelijk in juli 1988 bij uitgeverij De Harmonie. De derde en laatste druk van Dinky Toys uit september 1988 vormt het uitgangspunt voor de tekst van de editie.

De tekstgeschiedenis van Dinky Toys biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van Dinky Toys bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Dinky Toys samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

De tekstgeschiedenis van Dinky Toys

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Dinky Toys die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de bundel. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1]
Alle niet-openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, paginering, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een representatieve afbeelding toegevoegd.

[1]Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.

Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans

M¹	Typoscript van ‘Kleinigheden (2)’	(1961)
T¹	‘Kleinigheden (2)’ in Podium	(1962)	(DJ 319)
T²	‘Dinky toys (3)’ in Podium	(1963)	(DJ 325)
T³	‘Dinky toys (5)’ in Podium	(1963)	(DJ 331)
T⁴	‘Dinky toys [6]’ in Podium	(1963)	(DJ 333)
T⁵	‘Dinky toys [7]’ in Podium	(1963)	(DJ 335)
T⁶	‘Dinky toys (i)’ in Propria Cures	(1971)	(DJ 406)
T⁷	‘Dinky toys (ii)’ in Propria Cures	(1971)	(DJ 407)
T⁸	‘Dinky toys (iii)’ in Propria Cures	(1971)	(DJ 409)
T⁹	‘Twee dinky toys’ in Furore	(1976)	(DJ 512)
M²	Typoscript (fragmenten in doorslag) van Dinky Toys	(1976)
D¹	Eerste druk van Dinky Toys	(1976)	(JS 454)
M³	Typoscript (kopij) van Dinky Toys	(1988)
M⁴	Typoscript van ‘Aantekening’ voor de tweede druk van Dinky Toys	(1988)
P¹	Drukproef voor de tweede druk van Dinky Toys	(1988)
P²	Drukproef voor de tweede druk van Dinky Toys	(1988)
D²	Tweede druk van Dinky Toys	(1988)	(JS 395)
D^2m1	Correctie-exemplaar van de tweede druk van Dinky Toys	(1988)
D³	Derde druk van Dinky Toys	(1988)	(JS 396)

Bronbeschrijvingen van Dinky Toys

M¹
Typoscript van ‘Kleinigheden (2)’
Omvang: [ [1-2] ]
December 1961
Letterkundig Museum
H544 H1 Kleinigheden

Het archief van het Letterkundig Museum bevat een typoscript van de Podium-publicatie ‘Kleinigheden (2)’, die bestond uit negen aforismen. Drie daarvan, de nummers iv, x en xii zou Hermans, gedeeltelijk in uitgebreide en bewerkte vorm, opnemen in de eerste druk van Dinky Toys (D¹) en in de op dat boekje gebaseerde handelsuitgave van 1988 (D²). De andere aforismen werden nooit herdrukt.[1]
Als onderdeel van meer ‘Kleinigheden’ stuurde Hermans dit typoscript eind december 1961 samen met de prozatekst ‘Honderdvijf’ als ‘twee aantrekkelijke stukjes voor Podium’ naar Podium-redacteur Gerrit Borgers.[2] In het typoscript, dat ook enkele opmerkingen met betrekking tot de opmaak bevat en waarschijnlijk als kopij heeft gediend, bracht Hermans in drie soorten inkt een aantal inhoudelijke correcties aan. De meeste correcties hebben betrekking op de niet in Dinky Toys herdrukte aforismen.

M²
Typoscript (fragmenten, in doorslagen op carbonpapier) van Dinky Toys
Omvang: [ [1-5] ]
Zomer 1976
Letterkundig Museum
WFH (Manuscripten) Teksten op carbonpapier

In het archief-Hermans zijn veertien pagina’s typoscript overgeleverd, in doorslagen op in totaal vijf bladen carbonpapier, voor een exemplaar van de eerste druk van Dinky Toys. Het gaat om de pagina’s 17-18, 23-26, 31-32, 36-38 en 43-45, met daarop in totaal achtendertig aforismen. Van de pagina’s 38 en 43 zijn twee identieke doorslagen aanwezig. De doorslagen zijn getikt in twee kolommen en verticaal in twee richtingen beschreven. De originelen functioneerden waarschijnlijk als vellen voor het door Hermans zelf op maat gesneden en gebrocheerde boekje, dat was ‘gedrukt op de geduchte vloeistofduplicator van De Mandarijnenpers’.[3]
36 van de 38 aforismen op de doorslagen komen inhoudelijk overeen met de eerste druk van Dinky Toys, die wel enkele tikfouten heeft die op de doorslagen ontbreken.[4] Pagina 18 van de doorslagen bevat bovendien een extra aforisme: ‘Een heerlijk meidje, met een navel/ die je ’s ochtends/ als eierdopje gebruiken kon.’ Een enkele keer is er sprake van inhoudelijke varianten. De doorslag van het typoscript heeft ten opzichte van het KB-exemplaar op p. 32 een variant in een namenspel met Osewoudt/Oswald en Ruby/Rubinstein: het fragment met die laatste naam wordt door Hermans op de doorslag weergegeven als ‘werkelijkheid Rubinsteu [witruimte] / in heette’. Het KB-exemplaar heeft ‘werkelijkheid Rubinste [witruimte] ette’.[5] Ook op p. 43 zijn er varianten: het tweede aforisme op de doorslag is onvolledig ten opzichte van het exemplaar van de eerste druk, dat op deze pagina bovendien twee extra aforismen heeft.

© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]

M³
Kopij (kopieën van kaartenbakfiches) voor de tweede druk van Dinky Toys
Omvang: [ [1-105] ]
1977?/1988
Letterkundig Museum
H544 D1 Dinky Toys (a)

De kopij voor de tweede druk van Dinky Toys is in zijn geheel overgeleverd en bestaat uit 105 ongenummerde pagina’s. De eerste drie pagina’s zijn typoscript, met daarop redactionele opmerkingen. De overige kopij bestaat uit kopieën van kaartenbakfiches. De fiches zijn, waarschijnlijk met een numeroteur, op volgorde genummerd van 2 tot en met 204. Ook elders in de kopij maakte een redacteur aantekeningen met betrekking tot de opmaak (onder andere over het gebruik van klein kapitaal, cursivering en niet-inspringende alinea’s).
Wanneer Hermans is begonnen met het systematiseren van de ‘Dinky Toys’ op fiches is niet duidelijk. Het is goed mogelijk dat de uitgave van de eerste druk van Dinky Toys al gebaseerd is op een dergelijke verzameling. De nummering van de verzameling dateert mogelijk uit eind 1977 of begin 1978, toen er plannen waren voor een Dinky Toys-uitgave bij Uitgeverij Thomas Rap. In oktober 1977 stelde Hermans Thomas Rap voor januari 1978 een nieuwe versie van Dinky Toys in het vooruitzicht; medio december berichtte hij daarover: ‘Ik heb nog nagedacht over Dinky Toys. Dat moet toch absoluut een bibliofiele uitgave worden, gesigneerd en genummerd. / Ik heb namelijk een numeroteur die automatisch nummert en die wil ik gebruiken.’[6]
Er is een beperkt aantal verschillen tussen de kopij en de uiteindelijke uitgave van Dinky Toys (D²). Twee aforismen zouden de boekuitgave niet halen, één over dichtregels van Paul van Ostaijen en één over Louis Paul Boon – die laatste was al op de kopij door Hermans doorgehaald en voorzien van de opmerking ‘vervalt’. Daarnaast plaatste Hermans, waarschijnlijk om de interne coherentie van de bundel te versterken, acht aforismen in een andere volgorde en werd één aforisme in het boek opgedeeld in twee zelfstandige aforismen. Ook binnen de aforismen zijn er kleine inhoudelijke verschillen. Ten slotte zouden in de boekuitgave van Dinky Toys elf nieuwe[7] aforismen worden opgenomen die in de kopij nog ontbreken.

M⁴
Typoscript van ‘Aantekening’ voor de tweede druk van Dinky Toys
Omvang: [ [1] ]
April 1988
Letterkundig Museum
WFH (Correspondentie) Uitgeverij De Harmonie

Nadat uitgever Jaco Groot (De Harmonie) in de voorafgaande maanden herhaaldelijk met Hermans had gecorrespondeerd over formaat, belettering en omslag van het Dinky Toys-boekje, stuurde Hermans hem begin april 1988 een tekst ‘voor het achteromslag van Dinky Toys’.[8] Vanaf de revisieproef (P²) is deze tekst als ‘aantekening’ aan de bundel toegevoegd. Een doorslag van dit typoscript bevindt zich in de correspondentie tussen Jaco Groot en Hermans.

© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]

P¹
Drukproef (revisie) voor de tweede druk van Dinky Toys
Omvang: [ 1-112 ]
Mei 1988
Letterkundig Museum
H544 D1 Dinky Toys (b)

Van de tweede druk van Dinky Toys zijn twee complete revisieproeven (beide in kopie) bewaard gebleven, die Hermans medio mei in één pakket van uitgeverij De Harmonie ontving. Het eerste exemplaar van de proef (P¹) was door de uitgeverij voorgecorrigeerd, in het tweede exemplaar (P²) kon Hermans zijn definitieve correcties aanbrengen. Beide proeven zijn voorzien van de stempels ‘16 mei 1988’ en ‘revisie’.
De revisieproeven volgden op een intensieve bewerking door Hermans, waarschijnlijk in april, van de eerste proef. Bij het corrigeren daarvan had hij zelf een model voor het boekje vervaardigd, met daarin alle aforismen, inclusief de elf nieuwe, in de definitieve volgorde. Op 2 mei berichtte Hermans aan zijn uitgever Jaco Groot de volgende dag de gecorrigeerde strokenproef van Dinky Toys en het ‘met alle uitspraken in volgorde in elkaar geplakte boekje’ op te sturen: ‘Ik heb erg mijn best gedaan alles zo duidelijk mogelijk te maken voor de drukker. Het is een enorm werk geweest, dat kan ik je verzekeren.’ In de brief deed Hermans ook voorstellen voor de layout van Dinky Toys: ‘Tussen de uitspraken, mits niet anders aangegeven, 3 witregels. Ik heb ook gedacht over 4 witregels (misschien mooier), maar enkele blz. waar veel tekst op staat, worden dan te lang, vrees ik. Kun jij dit nog bekijken? Vier regels heeft ook het voordeel dat blz. waar b.v. maar twee korte aforismen op staan, dan wat minder leeg lijken. / Alle bladzijden beginnen natuurlijk op dezelfde hoogte.’[9]
Op de Franse pagina van de eerste set van de revisieproef reageerde een redacteur van de uitgeverij op Hermans’ voorstel voor de witregelverdeling: ‘Wim, / Dit is onze proef met correcties c.q. suggesties, die je eventueel in jouw proef over kan nemen […] / [H]et is moeilijk om een systeem voor de witregels te bedenken. stofbergen stelt voor: overal 4 witregels tussen, behalve als er links en rechts elk 2 D.T.’s staan, dan begint de tweede steeds halverwege de pagina, omdat je anders erg veel wit zou krijgen.’[10] De redacteurscorrecties in deze proef hebben, naast de verbetering van zetfouten en wijzigingen in de interpunctie, betrekking op de alinea-indeling en de typografie. Hermans zou een aantal van de wijzigingen overnemen bij zijn correctie van de revisieproef P².

P²
Drukproef (revisie) voor de tweede druk Dinky Toys
Omvang: [ 1-112 ]
Mei 1988
Letterkundig Museum
H544 D1 Dinky Toys (c)

Hermans gebruikte het tweede exemplaar van de revisieproef voor het met potlood, groene stift en blauwe balpen aanbrengen van nog weer enkele nieuwe inhoudelijke wijzigingen. Hij reageerde ook op in deze proef met rode inkt aangebrachte correctievoorstellen van de redacteur. In een aantal gevallen werden herformuleringsvoorstellen en andere aanpassingen van de redacteur tijdens de correctie door Hermans doorgehaald. Hij maakte bijvoorbeeld de onderkast in ‘du Perron’ weer ongedaan, en waar de redacteur bij twee aforismen ‘mooier verwisselen?’ noteerde, hield hij vast aan de oorspronkelijke volgorde. Correcties van een teveel aan witregels, waardoor afzonderlijke aforismen niet meer goed herkenbaar waren, nam Hermans wel over.
De typografische verzorging van het boekje bleef zijn aandacht houden. Zo noteerde hij bij de redacteursopmerking ‘curs./alle titel[s] van boeken zijn cursief’ – in de proef was dit nog in kleinkapitaal gezet – een instemmend ‘ja!’, en bootste hij bovenaan de pagina de cursivering van de titel na. Bij het inzenden van de revisieproef schreef hij aan Jaco Groot: ‘Ik ben het met haast al je verbeteringen eens, dus er hoeft niet veel meer aan te gebeuren.’[11] Daarna inventariseerde een medewerker van de uitgeverij of drukkerij alle pagina’s met correcties op de Franse pagina van de proef, met daarop een datumstempel ‘30 mei 1988’; ook enkele laatste opmerkingen op de proef (bijvoorbeeld de naam van de binder in het colofon) zijn op dat moment toegevoegd, waarna de definitieve productie van Dinky Toys begon.[12]

D^2m1
Correctie-exemplaar van de tweede druk van Dinky Toys
Omvang: 112 pagina’s
Juli/augustus 1988
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Dinky Toys

In een correctie-exemplaar van de tweede druk van Dinky Toys bracht Hermans een paar verbeteringen aan voor de derde druk, die in september 1988 zou verschijnen. De Franse pagina van dit exemplaar, met datumstempels ‘archief’ en de ontvangstdatum ‘4 juil. 1988’, verwijst naar correcties op p. 18 (verbeteringen in interpunctie) en 81 (herstel van de drukfout ‘Bargallo’ tot ‘Bargello’. Elders in het boek zijn er nog enkele verbeteringen. Op p. 59 past Hermans de eigennaam ‘Van Zwol’ overeenkomstig de tekstversie van 1976 aan naar ‘Van Swol’. In de ‘aantekening’ voegt Hermans Furore toe aan het overzichtje met de voorpublicaties.

[1] De aforismen van ‘Kleinigheden (2)’ worden te zijner tijd in zijn geheel opgenomen in een van de delen Ongebundeld Werk van de Volledige Werken.
[2] Hermans aan Gerrit Borgers, 22 december 1961, doorslag in archief-Hermans. ‘Honderdvijf’ (DJ 311), later verwerkt in het verhaal ‘Hundertwasser, honderdvijf en meer’ (Een wonderkind of een total loss, 1967), werd samen met niet voor de latere Dinky Toys bewerkte ‘Kleinigheden’ (DJ 312) gepubliceerd in Podium 16 (1961-1962), 4 (januari 1962). ‘Kleinigheden (2)’ (DJ 319) verscheen in Podium 17 (1962-1963), 1 (oktober 1962). De derde portie ‘Kleinigheden’ werd als ‘Dinky Toys (3)’ opgenomen in Podium 17 (1962-1963), 4 (januari 1963).
[3] Colofon Dinky Toys 1976, no 50. (Exemplaar Koninklijke Bibliotheek Den Haag, ZC 1984/40066.)
[4] De doorslagen zijn gecollationeerd met het KB-exemplaar, tikfouten in dat exemplaar op p. 32.
[5] Geraadpleegde exemplaren van Rob Delvigne (nr. 16) en Frans Janssen (nr. 47) hebben dezelfde tekst met witblokje als het KB-exemplaar.
[6] Hermans aan Thomas Rap, 28 oktober en 15 december 1977, doorslagen in archief-Hermans. Zie voor de plannen voor een handelsuitgave van Dinky Toys ook de Commentaar bij Willem Frederik Hermans, Volledige Werken, deel 11. Amsterdam 2008, p. 909-910.
[7] Het gaat om de aforismen met de beginregels ‘Oud worden is ook wel: […]’(p. 773), ‘Misschien vindt geen enkele lezer […]’ (p. 795), ‘Het verschil tussen grote en kleine critici: […]’ (p. 827), ‘Oude schrijvers krijgen dikwijls […]’ (p. 828), ‘Hoeveel jonge dichters lijken […]’ (p. 828), ‘Troost voor slechte schrijvers: […]’ (p. 829), ‘Multatuli’s uitspraak: […]’ (p. 830), ‘Zeldzame gebeurtenis: […]’ (p. 831), ‘theologisch dispuut:’ (p. 840), ‘Er bestaat een boek […]’ (p. 844) en ‘Louis Couperus schreef niet […]’ (p. 851; paginering steeds naar de tekst van Dinky Toys in de editie). Geen van deze aforismen komt voor in de eerste druk van Dinky Toys of in de ongebundelde ‘Kleinigheden’ en ‘Dinky Toys’.
[8] Hermans aan Jaco Groot, 5 april 1988, doorslag in archief-Hermans.
[9] Hermans aan Jaco Groot, 2 mei 1988, doorslag in archief-Hermans. De strokenproef en het door Hermans gemaakte boekje zijn niet overgeleverd.
[10] Deze witregelverdeling is, klaarblijkelijk met instemming van Hermans, doorgevoerd in de tweede druk van Dinky Toys. Dit systeem voor de witregelverdeling is ook in de editie aangehouden.
[11] Hermans aan Jaco Groot, 24 mei 1988, doorslag in archief-Hermans.
[12] Op 3 juni 1988 schreef Jaco Groot aan Hermans: ‘De proeven van de D.T. zijn alweer bij onze drukker.’ Twee weken later waren de ‘afgedrukte vellen’ van het boek klaar (Jaco Groot aan Hermans, 20 juni 1988). Originelen in archief-Hermans.

De tekstbezorging van Dinky Toys

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Dinky Toys samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van Dinky Toys in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (D³) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.