Het Evangelie van O. Dapper Dapper (1973)

Selecteer een deel 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Cumulatief register

Inleiding

Als Schrijver Dezes publiceerde Hermans in het najaar van 1973 de korte roman Het Evangelie van O. Dapper Dapper. Een vervolg op De God Denkbaar Denkbaar de God. Met een voorwoord van Willem Frederik Hermans. Het boek waarnaar in de ondertitel werd verwezen was het in 1956 verschenen surrealistische De God Denkbaar Denkbaar de God. Van Het Evangelie van O. Dapper Dapper verscheen in 1977 een tweede, herziene druk, in 1984 gevolgd door een derde (opnieuw licht gewijzigde) uitgave. Daarna werd Het Evangelie van O. Dapper Dapper niet meer herdrukt. De derde druk uit 1984 vormt het uitgangspunt voor de tekst van de editie.

De tekstgeschiedenis van Het Evangelie van O. Dapper Dapper biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van Het Evangelie van O. Dapper Dapper bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Het Evangelie van O. Dapper Dapper samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

De tekstgeschiedenis van Het Evangelie van O. Dapper Dapper

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Het Evangelie van O. Dapper Dapper die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de bundel. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1]
Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.

[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.

Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen

M¹	Typoscript van Het Evangelie van O. Dapper Dapper
M²	Typoscript (kopie) van Het Evangelie van O. Dapper Dapper
D^1Me	Meditaties	(1973)	(JS 453)
T¹	‘Het Evangelie van O. Dapper Dapper’ in Raster	(1972/1973)	(DJ 417)
T²	‘Fragment’ in Het Parool	(1973)	(DJ 424)
D¹	Eerste druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper	(1973)	(DJ 319)
D^1m1	Correctie-exemplaar van de eerste druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper
D^1m2	Kopijexemplaar van de eerste druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper	(1976)
D²	Tweede druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper	(1977)	(DJ 320)
D^2m1	Correctie-exemplaar van de tweede druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper
D³	Derde druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper	(1984)	(DJ 321)
D^3m1	Correctie-exemplaar van de derde druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper

Bronbeschrijvingen van Het Evangelie van O. Dapper Dapper

M¹
Typoscript (fragment) van Het Evangelie van O. Dapper Dapper
Omvang: 10 bladen
1973
Archief De Bezige Bij

Van Het Evangelie van O. Dapper Dapper zijn twee typoscripten bewaard gebleven in het archief van De Bezige Bij. Het eerste typoscript is een kort fragment en bestaat uit de titelpagina, het voorwoord (van ‘W.F.H.’) en acht tekstpagina’s. Het betreft hier een doorslag met correcties en kleine inhoudelijke aanvullingen van Hermans in inkt, waarbij hij onder andere meer informatie aan personages en handeling toevoegde: een beschrijving van ‘de goedgemutste Volendammer’ breidde Hermans uit met het bijzinnetje ‘witgeschuurde klompen aan zijn voeten’, en bij de introductie van ‘een hooggeleerde vrouwe’ voorzag Hermans deze van opvallende haardracht: ‘torenhoog gekapt, haar kapsel leek op een bijenkorf’.
Tot de in handschrift toegevoegde zinnetjes behoort ook een extra dialoogje: ‘– Arme hooggeleerde, zei er een. / – Ik kan daar niet zo zwaar aan tillen, zei de tweede, nog voor Monique hem om hulp had kunnen vragen.’ Het ‘zwaar tillen’, een vaak voorkomende, meestal letterlijk gebruikte formulering in de latere roman, voegde Hermans ook in bij een andere beschrijving van ‘de hooggeleerde vrouwe’: ‘Zij tilde zwaar aan drieëntwintig boeken.’[1] Mogelijk werd dit typoscriptfragment gebruikt voor het vervaardigen van een dummy van Het Evangelie van O. Dapper Dapper.[2]

M²
Typoscript (fragment, kopie) van Het Evangelie van O. Dapper Dapper
Omvang: 144 bladen
1973
Archief De Bezige Bij

Een tweede typoscript van Het Evangelie van O. Dapper Dapper, waarvan de tekst aansluit bij de doorslag met correcties (M¹), is een kopie die waarschijnlijk van iets eerdere datum dan het andere typoscript is. Op deze kopie ontbreken aanvullingen en correcties van Hermans. De op veel momenten terugkerende grapjes over het ‘zwaar tillen’, waarvan het andere typoscript (M¹) enige voorbeelden te zien gaf, ontbreken hier.[3] Wel zijn er enige meegekopieerde correcties en kleinere varianten in het typoscript. Daartoe behoren onder andere enkele referenties aan Pinksteren, bijvoorbeeld in de zinnen: ‘Het was de Eerste Pinksterdag, ’s middags na drieën.’ en ‘Luid beierende Pinksterklokken onderstreepten deze uitspraak.’[4]
Onderstrepingen van Hermans op de kopie laten daarnaast zien dat een aantal schrijfwijzen, die als zetfouten in de roman gezien zouden kunnen worden, expliciet zo door Hermans bedoeld waren: het gaat dan om formuleringen als ‘jasomszelfs’, ‘tottaal’, ‘Waarheen $’, ‘Taxfree Shoppe’, ‘De schilderd’ en ‘helikopeter’.[5] Opmerkelijk is ten slotte dat een groter fragment van Het Evangelie van O. Dapper Dapper, dat bij het verschijnen van de roman werd gepubliceerd in Het Parool, in het typoscript voor het overgrote deel nog afwezig is.[6]

D^1m1
Correctie-exemplaar van de eerste druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper
Omvang: 232 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Het Evangelie van O. Dapper Dapper [1]

Een exemplaar van de eerste druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper heeft Hermans’ handtekening op de binnenzijde van het omslag en de ontvangstdatum van het boek: 3 oktober 1973. Op de Franse pagina noteerde Hermans vijf verwijzingen naar pagina’s met correcties. De meeste wijzigingen kwamen voor in het laatste hoofdstukje van de roman, waar Hermans onder andere een nieuw tekstfragment in typoscript toevoegde: ‘Pas na ’t verscheiden van de palingboer was ’t wurm geboren. […] Ik noem het Mensje’.[7]

D^1m2
Kopijexemplaar van de eerste druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper
Omvang: 232 pagina’s
1976
Archief De Bezige Bij

Het archief van De Bezige Bij bevat een kopijexemplaar van de eerste druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper. De Franse pagina daarvan verwijst naar zestien correcties, waarvan een aantal betrekking heeft op het voorwerk of verwijst naar drukfouten in de roman. Tevens vermeldt het kopijexemplaar het aantal te leveren exemplaren voor de herdruk, 2500, die geleverd zou moeten worden op 21 september 1977, en wijst het op de keuze voor een andere kleur van het omslag voor de tweede druk: ‘Paars wordt rood’. Ten opzichte van Hermans’ eigen correctie-exemplaar (D^1m1) zijn er enkele kleine nieuwe wijzigingen. Meest opvallende daarvan is de verandering van een personage in de zin ‘De taxichauffeur die Suleika en haar Hank naar Schiphol had gebracht.’[8] naar ‘De taxichauffeur die Mirabella en haar Hank naar Schiphol had gebracht.’ In het laatste hoofdstukje, met daarin net als in het voorafgaande correctie-exemplaar het in typoscript toegevoegde fragmentje, wilde Hermans bovendien twee witregels voor en na de regels ‘de maan kan ons zien, maar niet horen, / de maan heeft immers geen oren.’
De Bezige Bij ontving Hermans’ kopijexemplaar voor de tweede druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper medio september 1976.[9] Pas ruim een jaar later zou de herdruk van de roman verschijnen.

D^2m1
Correctie-exemplaar van de tweede druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper
Omvang: 232 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Het Evangelie van O. Dapper Dapper [3]

Nadat de tweede druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper verschenen was, duurde het nog geruime tijd voordat Hermans daarvan een exemplaar van de uitgeverij ontving. Op 19 december 1977 berichtte hij aan De Bezige Bij dat hij nog steeds geen exemplaar ontvangen had,[10] waarna hem alsnog een exemplaar werd toegezonden. Hermans kreeg dat, blijkens de datering aan de binnenzijde van het omslag, op 4 januari 1978 in zijn bezit. Dit exemplaar van de tweede druk heeft twee kleine stilistische wijzigingen, die beide verwerkt zouden worden in de derde druk van de roman, die in 1984 zou uitkomen.[11]

D^3m1
Correctie-exemplaar van de derde druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper
Omvang: 232 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Het Evangelie van O. Dapper Dapper [4]

Blijkens een datumstempel binnenin het exemplaar ontving Hermans de derde druk van Het Evangelie van O. Dapper Dapper, kort na het verschijnen ervan, op 16 mei 1984. Dit werkexemplaar bevat enkele aantekeningen voor mogelijke latere correcties. Bovendien heeft het twee ingevoegde artikelen: een van Frans Janssen ontvangen kopie van ‘De geheimen van de taal’ uit De Revisor en het krantenknipsel ‘Dr. O. Dapper, arts en schrijver’ uit Het Parool.[12]

[1] Zie Willem Frederik Hermans, Volledige Werken, deel 4. Amsterdam 2012. Citaten achtereenvolgens op p. 406, 411, 412 en 413.
[2] Het typoscript M² (kopie, zie hieronder), dat aansluit op de tekst van het eerste typoscript, heeft bovenaan de eerste pagina de vermelding ‘1 t/m 8 dummy’.
[3] In het algemeen werden vooral veel slotzinnen van alinea’s door Hermans op een later moment toegevoegd. Het is niet duidelijk in hoeverre deze kopie van het typoscript bij het zetten van de roman is gebruikt. Mogelijk was dat een andere, latere versie. Ook valt niet na te gaan in hoeverre Hermans op de proeven van de roman nog veel aan de tekst gewijzigd heeft.
[4] In de editie op p. 564 en 566. Deze wijzigingen komen ook ter sprake in een interview van Hermans met Willem M. Roggeman in 1978. Zie daarvoor de Commentaar bij Het Evangelie van O. Dapper Dapper in de editie, p. 689.
[5] Deze voorbeelden in de editie op p. 412, 438, 449, 459, 544 en 579. Enkele van de veronderstelde fouten komen ook ter sprake in een brief van Rob Delvigne aan Hermans (11 oktober 1973, archief-Hermans), maar Hermans liet de formuleringen in de tweede druk staan. Ook elders in Het Evangelie van O.Dapper Dapper komen eigenaardigheden voor die door Hermans bedoeld kunnen zijn, zoals ‘Wrangler bleu’, ‘melkpas’, of de vertelling in het aantal letters bij het woord ‘prodeodamium’, ‘dertien’ in plaats van twaalf (deze voorbeelden in de editie achtereenvolgens op p. 436, 485 en 511).
[6] Het fragment in Het Parool (T²) betrof de laatste vijf van de negen pagina’s van het tweede ‘Geheim’-hoofdstuk, vanaf ‘Orde, al is het maar […]’ tot en met het einde van het hoofdstuk (in de editie p. 598-603). Zie ook de Commentaar bij Het Evangelie van O. Dapper Dapper in de editie, p. 680.
[7] Citaat in de editie op p. 624.
[8] Rob Delvigne had Hermans op deze fout in de eerste druk van de roman gewezen (in de brief van 11 oktober 1973, archief-Hermans).
[9] Op 21 september 1976 stuurde Uitgeverij De Bezige Bij een ontvangstbevestiging van Hermans’ kopijexemplaar (archief-Hermans).
[10] ‘Ik vernam dat er ondertussen een tweede druk van HET EVANGELIE VAN O DAPPER DAPPER is verschenen. Ook daarvan heb ik nog geen exemplaar gezien.’ (Hermans aan De Bezige Bij, 19 december 1977, doorslag in archief-Hermans).
[11] De zin ‘’t Andere verkeer kwam volledig tot stilstand.’ werd ‘’t Overige verkeer kwam volledig tot stilstand.’; ‘[…] een tribune gebouwd voor belangstellenden in het evangelische werk.’ werd ‘[…] een tribune gebouwd voor hen die belang stellen in de evangelisatie.’ (citaten op p. 578 en 584 van de editie).
[12] Rob van Straten, ‘De geheimen van de taal’. In: De Revisor, 17 (1990), afl. 4, p. 70-79. Het krantenknipsel is van 27 november 1975 en gaat over de Historische Beschryving der Stadt Amsterdam (1663) van Olfert Dapper.

De tekstbezorging van Het Evangelie van O. Dapper Dapper

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Het Evangelie van O. Dapper Dapper samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van Het Evangelie van O. Dapper Dapper in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (derde druk, 1984 (D³)) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdruk, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.

p. 426, r. 32-33	Hij besprak, bezong, bejubelde	Hij besprak, bezon, bejubelde	M²
p. 430, r. 35	MAKE LOVE NOT WAR.	MAKE LOVE NOT WAR	M²
p. 499. r. 4	achter dikke gordijnen.	achter dikde gordijnen	M²
p. 517, r. 4	voegt zich bij hem	voegt zich hij hem	M²
p. 519, r. 22	de keuze doorgenomen	de keuze doorgenonem	M²
p. 586, r. 26	enkele oogopslag. Maar	enkele oogopslag, Maar	M²

Witregels

Op de volgende pagina’s in de uitgave van Het Evangelie van O. Dapper Dapper valt het staartwit van de pagina samen met een witregel:

p. 407
p. 415
p. 456
p. 478
p. 494
p. 619
p. 623

Koppeltekens

In de uitgave van Het Evangelie van O. Dapper Dapper moeten de afbrekingstekens in de hieronder vermelde woorden als koppelteken gelezen worden:

p. 425, r. 33-34	Louis-Paul
p. 428, r. 3-4	proces-verbaal
p. 434, r. 1-2	poeder-schaduw
p. 462, r. 20-21	lengte-as
p. 475, r. 13-14	anti-Amerika
p. 479, r. 6-7	elektro-encefalogram
p. 492, r. 17-18	processen-verbaal
p. 517, r. 24-25	niet-denken
p. 557, r. 20-21	Sint-jacobsschelp
p. 561, r. 21-22	Louis-Paul
p. 569, r. 8-9	Oost-Pruisen
p. 617, r. 1-2	Louis-Paul
p. 621, r. 7-8	Bleng-leng